Przestępstwo nadużycia zaufania, uregulowane w art. 296 k.k., rodzi najwięcej emocji w związku z odpowiedzialnością menadżerów za tzw. działanie na szkodę spółki. W grę będzie wchodzić przede wszystkim odpowiedzialność karna członków zarządu oraz prokurentów.
Mam doświadczenie w skomplikowanych sprawach związanych z odpowiedzialnością karną menadżerów. Prawie zawsze są to spory wieloaspektowe, obejmujące oprócz prawa karnego także inne dziedziny prawa, a nierzadko dotyczą także odpowiedzialności odszkodowawczej, w tym za czynu nieuczciwej konkurencji. Proces karny przeplata się z procesem cywilnym, a profesjonalna pomoc prawna musi obejmować wszystkie postępowania. Zdaję sobie sprawę z tego, iż niezależnie od tego, po której stronie się występuje – czy jako obrońca podejrzanych lub oskarżonych, czy jako podmiotu pokrzywdzonego, istotna jest zawsze skrupulatna analiza dokumentacji spółki.
W mojej praktyce adwokackiej zajmuję się w szczególności następującymi zagadnieniami związanymi z działaniem na szkodę spółki:
Powyższy katalog jest otwarty, a stany faktyczne, w których pojawić się może zarzut działania na szkodę spółki, są zróżnicowane. Karalna czynność sprawcza sprowadza się do nadużycia uprawnień lub niedopełnienia ciążącego na sprawcy obowiązku, co z samej istotny jest pojęciem niezwykle szerokim i pojemnym. Więcej na ten temat znajdą Państwo we wpisie: Odpowiedzialność karna za działanie na szkodę spółki (art. 296 k.k.).
Podejrzany i oskarżony powinni zawsze pamiętać o przysługujących im uprawnieniach procesowych. Zaliczyć do nich należy w szczególności prawo do składnia wyjaśnień, również na piśmie. Nierozerwalnie powiązane jest z tym także prawo do odmowy składania wyjaśnień lub też odmowy odpowiedzi na poszczególne pytania. Zrobienie użytku z tego prawa nie wymaga żadnego uzasadnienia. Szczególnie istotnym uprawnieniem jest zarazem prawo do skorzystania z pomocy adwokata, który ma prawo być obecny przy czynności przesłuchania i reprezentować podejrzanego (oskarżonego) na każdym etapie procesu. W praktyce bardzo ważne jest również uprawnienie do końcowego zaznajomienia się z materiałem dowodowym. W trakcie przeprowadzania pierwszej czynności przesłuchania należy przeto złożyć stosowny wniosek do protokołu. Pozwali to jeszcze przed zakończeniem postępowania przygotowawczego na zapoznanie się z całością materiału zebranego przez organy ścigania i dobre przygotowanie strategii obrony w procesie sądowym.
Tam, gdzie zarzut popełnienia przestępstwa działania na szkodę spółki jest wysoce uprawdopodobniony, i zachodzi zarazem ryzyko zniekształcenia materiału dowodowego przez sprawcę, dojdzie najpewniej do zatrzymania osób podejrzanych i zastosowania wobec nich tymczasowego aresztowania. Sytuacja taka będzie miała najczęściej miejsce wtedy, gdy sprawa jest szczególnie zawiła, a do przeprowadzenia pozostaje jeszcze znaczna większość czynności dowodowych. Odnotować należy, że organy ścigania często wnioskują o areszt niejako „prewencyjnie”, nawet wtedy, gdy obawy matactwa nie znajduje uzasadnienia w okolicznościach sprawy. Z tego powodu zawsze warto skorzystać z pomocy adwokata, który będzie reprezentował interesy swojego zatrzymanego w ramach postępowania aresztowego.
Zgodnie z treścią art. 296 k.k. odpowiedzialności karnej za działanie na szkodę spółki będzie podlegała osoba, która na podstawie umowy lub ustawy jest obowiązana do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą spółki. Wskazuje się tutaj, że musi dojść do łącznego wystąpienia dwóch elementów – statycznego, czyli dbałości o zachowanie i ochronę majątku, oraz dynamicznego, czyli działań nakierowanych na jego pomnażanie. Osoba będąca podmiotem przestępstwa powinna także dysponować samodzielnością decyzyjną, czyli mieć możliwości wyboru jednego spośród kilku dostępnych działań. Sąd Najwyższy potwierdza przy tym, że samo zajmowanie się działaniami ochronnymi nie spełnia wymogu „zajmowania się sprawami majątkowymi”. Warto również zaznaczyć, że ustawa nie ogranicza odpowiedzialności karnej za działanie na szkodę spółki tylko do członków zarządu spółki. Również takie osoby, jak np. prokurent, mogą ponosić odpowiedzialność karną na podstawie art. 296 k.k. W tym kontekście warto także wspomnieć o wspólnikach spółek osobowych, np. spółki jawnej czy komandytowej, którzy również mogą zostać pociągnięci do odpowiedzialności karnej za działanie na szkodę spółki.
W swojej praktyce adwokackiej często spotykam się z pytaniem, czy podjęcie błędnej decyzji biznesowej jest karalne. Odpowiedź na to pytanie jest zasadniczo przecząca. W gospodarce wolnorynkowej jest przecież tak, że jeśli jakieś przedsięwzięcie może się zakończyć powodzeniem, to równie dobrze może się zakończyć klęską. Ocena prawnokarnej odpowiedzialności nie zasadza się zatem na ocenie skutków ex post danej decyzji, ale na samym procesie decyzyjnym z uwzględnieniem zasad należytej staranności. Innymi słowy, chodzi tutaj o to, czy biorąc pod uwagę dostępny stan informacji i wiedzy danej osoby, można stwierdzić, że podjęta decyzja była racjonalna. W tym kontekście pojawia się oczywiście problem ryzyka gospodarczego. Czy menadżer może podejmować decyzje ryzykowne? Taką możliwość należy oczywiście dopuścić, gdyż de facto każda działalność gospodarcza jest nieodłącznie powiązana z ryzykiem. W tych sytuacjach do analizy pozostaje to, czy możliwe do osiągnięcia korzyści przewyższały istniejące ryzyko oraz czy poziom ryzyka był akceptowalny. Należy zatem wykluczyć dopuszczalność podejmowania decyzji obarczonych niedbalstwem i całkowitym brakiem należytej staranności, co do których z prawdopodobieństwem graniczącym z pewnością można byłoby stwierdzić, że nie odniosą one zamierzonego rezultatu.
Prawo karne przewiduje szczególnego rodzaju klauzulę niekaralności, która ma zastosowanie do sprawców przestępstwa działania na szkodę spółki. Mianowicie sprawca, który przed wszczęciem postępowania karnego w całości naprawił wyrządzoną szkodę, nie będzie podlegał karze. Oznacza to, że postępowanie karne nie będzie inicjowane, a jeśli doszło jednak do jego zainicjowania – zostanie umorzone. Należy jednak pamiętać, że momentem granicznym jest tutaj wszczęcie postępowania karnego w sprawie, a nie przeciwko osobie, gdzie zarzut jest już adresowany do konkretnej osoby. Innymi słowy, szkoda powinna być naprawiona zanim organy postępowania karnego zaczną się interesować „tym, co się stało”, a nie dopiero wtedy, gdy ustalą z odpowiednim stopieniem prawdopodobieństwa „kto to zrobił”.
Pokrzywdzonym przestępstwem działania na szkodę spółki jest oczywiście spółka. Na etapie postępowania przygotowawczego występuje ona w charakterze strony i może się następnie zgłosić do postępowania sądowego jako oskarżyciel posiłkowy, wykonując wszelkie związane z tym prawa. Spółka będzie również najczęściej zainteresowana naprawieniem wyrządzonej jej szkody. Jako podmiotowi pokrzywdzonemu przysługuje jej prawo do złożenia wniosku w tym przedmiocie, a jeśli sprawca zostanie uznany za winnego i skazany, sąd orzeknie wobec niego również obowiązek naprawia szkody na rzecz spółki.
Za działanie na szkodę spółki w typie podstawowym grozi kara od 3 miesięcy do 5 lat pozbawienia wolności. Jeżeli sprawca działał w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, wówczas kara pozbawienia wolności wynosi od 6 miesięcy do 8 lat, a gdy wyrządzono szkodę wielkich rozmiarach od roku do lat 10. Natomiast za nieumyślne działanie na szkodę spółki sprawca podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Gdy wspólnik działa na szkodę spółki, jedną z możliwości jest złożenie zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa. Takie działanie będzie zasadne wówczas, gdy wspólnik zajmował się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą spółki. Zazwyczaj zatem będzie tu chodziło o wspólników spółki jawnej lub komandytowej, a także tych wspólników spółki z o.o., którzy pełnili funkcję w zarządzie jako członek zarządu lub prezes zarządu.
Działanie na szkodę spółki przez członka zarządu związane jest z jego odpowiedzialnością cywilnoprawną i karną. Egzekucja tej pierwsze będzie polegała na złożeniu pozwu przeciwko członkowi zarządu. Ta druga będzie natomiast związana z zawiadomieniem o możliwości popełnienia przestępstwa do prokuratury.
Jeśli chodzi o kwestie dowodowe, środkiem dowodowym może być wszystko, co prowadzi do wykazania danego faktu. Z reguły będą to dokumenty sporządzane przez sprawcę, wiadomości e-mail oraz zeznania świadków. Katalog dowodów nie jest jednak zamknięty i w zależności od stanu faktycznego sprawy różne środki dowodowe mogą okazać się pomocne.
Znaczna szkoda majątkowa to szkoda, która w momencie popełnienia czynu zabronionego przekracza wartość 200.000 (dwieście tysięcy) złotych.
Wielka szkoda majątkowa to szkoda, która w momencie popełnienia czynu zabronionego przekracza wartość 1.000.000 (jeden milion) złotych.
