Ustawa z dnia 13 czerwca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw modyfikuje definicję „osoby pełniącej funkcję publiczną”. Doprecyzowując podmiot przestępstwa, wprost rozszerza zakres odpowiedzialności za czyny łapówkarstwa na osoby zarządzające spółkami handlowymi sektora publicznego. W związku z przegłosowaniem przez Sejm wszystkich poprawek do rzeczonej ustawy zgłoszonych przez Senat, w mediach dyskutowany jest w szczególności problem odpowiedzialności karnej za łapówkarstwo urzędnicze członków zarządu największych spółek państwowych, w których Skarb Państwa nie jest jednak większościowym akcjonariuszem (udziałowcem), przykładowo – PKN Orlen S.A. Eksperci twierdzą, że nie będą oni ponosić odpowiedzialności karnej na gruncie znowelizowanych przepisów, strona rządowa twierdzeniom tym zaprzecza. Nowy przepis art. 115 § 19 k.k. budzić może tym samym powszechną ciekawość.
Spis treści
Definicja „osoby pełniącej funkcję publiczną”
Tytułem wstępu warto wskazać, iż definicja „osoby pełniącej funkcję publiczną” nie od początku była zawarta w obowiązującym Kodeksie karnym. Dodany w 2003 r. przepis art. 115 § 19 k.k. przenosił na grunt ustawodawstwa wypracowany w orzecznictwie Sądu Najwyższego pogląd, iż osobą pełniącą funkcję publiczną jest nie tylko podmiot posiadający pewne władcze kompetencje w sferze publicznej, lecz również osoba dysponująca środkami publicznymi (niezależnie od zakresu jej władczych kompetencji).
Przepis ten stanowił mianowicie, iż osobą pełniącą funkcję publiczną jest także osoba zatrudniona w jednostce organizacyjnej dysponującej środkami publicznymi, chyba że wykonuje wyłącznie czynności usługowe. Owo dysponowanie środkami publicznymi oznaczać miało także zarządzanie mieniem państwowym w ramach spółki prawa handlowego. Orzecznictwo odnosiło się w szczególności do przedsiębiorstwa państwowego oraz jednoosobowej spółki Skarbu Państwa. W tym zakresie odpowiedzialność karna za łapówkarstwo urzędnicze wchodziła w rachubę.
Mocą ustawy nowelizującej z dnia 13 czerwca 2019 r. członkowie zarządu spółek handlowych z udziałem Skarbu Państwa wprost zostali uznani za „osoby pełniące funkcję publiczną”. Zgodnie z art. 115 § 19 pkt 4 lit. b) k.k., status taki posiada „członek zarządu, rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej, prezes, dyrektor lub jego zastępca, prokurent, główny księgowy lub skarbnik w spółce handlowej, w której udział Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub państwowej osoby prawnej przekracza łącznie albo w odniesieniu do każdego z tych podmiotów 50% kapitału zakładowego lub 50% liczby akcji”. Ustawodawca odrębnie odnosi się do osób zarządzających przedsiębiorstwem państwowym (art. 115 § 19 pkt 4 lit. a k.k.), spółdzielnią (art. 115 § 19 pkt 4 lit. c k.k.) oraz organizacją krajową (art. 115 § 19 pkt 4 lit. d k.k.). W tych przypadkach brak jest jednak dodatkowego kryterium ilości udziałów.
Odpowiedzialność karna za łapówkarstwo urzędnicze
Definicja „osoby pełniącej funkcję publiczną” ma bezpośredni wpływ na zakres odpowiedzialności karnej za łapówkarstwo urzędnicze. Zgodnie z art. 228 § 1 k.k., za czyn sprzedajności ponosi odpowiedzialność ten, kto – w związku z pełnieniem funkcji publicznej – przyjmuje korzyść majątkową lub osobistą albo jej obietnicę. Jak wynika z kolei z art. 229 § 1 k.k., przekupstwo urzędnicze oznacza udzielenie bądź obietnice udzielenia korzyści majątkowej lub osobistej osobie pełniącej funkcję publiczną.
Mając na względzie przytoczoną treść znowelizowanego art. 115 § 19 pkt 4 lit. b) k.k., dość oczywisty wydaje się wniosek, iż członkowie zarządu spółek handlowych z mniejszościowym udziałem Skarbu Państwa (nieprzekraczającym 50% kapitału zakładowego lub 50% liczby akcji), nie posiadają statusu „osoby pełniącej funkcję publiczną”. Niedopuszczalne wydają się także próby przypisania im takiego statusu na innej podstawie, przykładowo jako „osobom zatrudnionym w krajowej jednostce organizacyjnej dysponującej środkami publicznymi” (nowy art. 115 § 19 pkt 3 lit. a k.k.). Byłaby to zakazana analogia na niekorzyść oskarżonego. Zgodzić należy się jednocześnie z ekspertami z Krakowskiego Instytutu Prawa Karnego, iż przepisy art. 228 k.k. i art. 229 k.k. nie będą miały zastosowania do spółek osobowych z udziałem Skarbu Państwa. O tych znowelizowany art. 115 § 19 pkt 4 lit. b) k.k. w ogóle nie wspomina.
Zważywszy na okoliczność, że dotychczas członkowie zarządu spółek handlowych z mniejszościowym udziałem Skarbu Państwa mogli być uznani za „osoby pełniące funkcję publiczną”, słusznie mówi się o wyłączeniu odpowiedzialności karnej za łapówkarstwo urzędnicze wobec tych podmiotów. Ciekawe jest w tym kontekście stanowisko RPO, iż po nowelizacji art. 115 § 19 k.k. dotychczasowe skazania oparte na poglądzie, że osobą pełniącą funkcję publiczną jest także osoba zatrudniona w spółce handlowej z udziałem Skarbu Państwa, winny zostać uznane za zatarte z mocy prawa na podstawie art. 4 § 4 k.k. Pogląd ten jest niewątpliwie kontrowersyjny.
Uwagi końcowe
Jednym z głównych zarzutów stawianych nowej definicji „osoby pełniącej funkcję publiczną” jest niezasadne uprzywilejowanie podmiotów publicznych w stosunku do podmiotów prywatnych występujących w obrocie gospodarczym. Pogląd ten uznać należy za słuszny, z tym zastrzeżeniem że takie uprzywilejowanie wynikało już obecnie z orzecznictwa Sądu Najwyższego. Ustawa nowelizująca z dnia 13 czerwca 2019 r. sankcjonuje niestety ten stan rzeczy. W zakresie, w jakim spod zakresu odpowiedzialności karnej za łapówkarstwo urzędnicze wyłącza zachowania osób zarządzających spółkami, w których udział Skarbu Państwa nie przekracza 50%, wprowadza dodatkowo rozwiązania nieracjonalne z punktu widzenia polityki kryminalnej. Osoby te będą mogły co prawda ponosić odpowiedzialność karną za tzw. łapówkarstwo menedżerskie (art. 296a k.k.). Odpowiedzialność ta warunkowana jest jednak dodatkowymi przesłankami, nadto zaś – znacznie łagodniejsza.
Aktualizacja: ustawa niezgodna z Konstytucją RP
W ramach aktualizacji godzi się zaznaczyć, iż wskazana ustawa z dnia 13 czerwca 2019 r. została przekazana przez Prezydenta RP do Trybunały Konstytucyjnego celem weryfikacji jej zgodności z ustawą zasadniczą. Po rozpoznaniu wniosku w dniu 14 lipca 2020 r. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że ustawa jest w całości niezgodna z art. 7 w związku z art. 112 oraz art. 119 ust. 1 Konstytucji RP (omówienie orzeczenia znajdą Państwo na stronie Trybunału Konstytucyjnego). W zakresie, w jakim problematyczny okazał się przede wszystkim tryb uchwalenia zmiany kodeksu karnego, zaostrzenie odpowiedzialności karnej za korupcję zgodnie z wcześniejszym pomysłem projektodawców nie jest rzecz jasna wykluczone w przyszłości.
Jeżeli potrzebowaliby Państwo pomocy prawnej w opisanym zakresie, zapraszam na spotkanie w Kancelarii Adwokackiej w Krakowie. Obszar mojej działalności obejmuje nie tylko Kraków, lecz również Katowice, Częstochowę, Kielce, Tarnów czy Rzeszów. W razie potrzeby pomoc prawna może być przy tym świadczona na terenie całego kraju, a spotkanie może odbyć się w trybie zdalnym przy zachowaniu odpowiednich środków bezpieczeństwa.
