Odpowiedzialność karna za plagiat stanowi uzupełnienie odpowiedzialności cywilnej za naruszenie praw autorskich lub praw własności przemysłowej. Częstokroć stanowi ona zarazem dotkliwe uzupełnienie hańby i potępienia, z czym liczyć się musi osoba przywłaszczająca sobie autorstwo danego utworu czy wynalazku. Konsekwencje plagiatu są dalekosiężne… W niniejszym wpisie chciałabym Państwo przybliżyć przepisy prawnokarne, ustanawiającą odpowiedzialność karną za plagiat zarówno na gruncie Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych, jak i Prawa własności przemysłowej. Już w tym miejscu warto podkreślić, iż obu przypadkach mamy do czynienia z przestępstwem, gdzie zastosowanie znajdują ogólne przepisy Kodeksu karnego.
Spis treści
Odpowiedzialność karna za plagiat – Prawo autorskie
Odpowiedzialność karna za plagiat na gruncie prawa autorskiego uregulowana została w art. 115 ust. 1 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (u.p.a.). Przepis ten stanowi:
Kto przywłaszcza sobie autorstwo albo wprowadza w błąd co do autorstwa całości lub części cudzego utworu albo artystycznego wykonania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3.
Czyn z art. 115 ust. 1 u.p.a. może zatem przyjąć dwie postaci: przywłaszczenie autorstwa wprost albo wprowadzenie w błąd co do autorstwa cudzego utworu.
Przywłaszczenie autorstwa
Na czym polega przywłaszczenie autorstwa cudzego utworu? Generalnie rzecz ujmując, chodzi o przypisanie sobie autorstwa cudzego utworu (literackiego, muzycznego etc. ), w praktyce przejawiające się podawaniem swojego nazwiska bądź pseudonimu jako autora dzieła i traktowaniem go jak swój własny utwór. Co istotne, plagiatem będzie także przypadek dopisania swojego nazwiska jako współtwórcy utworu w sytuacji, gdy nie wniosło się żadnego twórczego wkładu w jego powstanie.
Na co zwraca się uwagę w literaturze, odpowiedzialność karną za plagiat jest niezależna nawet od zgody twórcy na przypisanie sobie autorstwa lub współautorstwa utworu. Chronionym dobrem prawnym są tu bowiem autorskie prawa osobiste, które zgodnie z przyjętą w prawie polskim koncepcją mają charakter nieprzenoszalny: autor ani nie może przenieść prawa do autorstwa, ani nie może się go zrzec.
Odpowiedzialność karna za plagiat obejmuje zarówno plagiat całościowy, dotyczący całego utworu, jak i plagiat częściowy, dotyczący jedynie jego fragmentu.
W literaturze zwykło się mówić o plagiacie jawnym oraz ukrytym. W pierwszym przypadku chodzi o przypisanie sobie autorstwa cudzego utworu bez dokonywania w nim istotnych zmian. Przykładowo, zmiana szyku zdania w utworze literackim będzie z tej perspektywy zmianą nieistotną. W przypadku plagiatu ukrytego sprawca dopuszcza się dalej idących modyfikacji w celu upozorowania własnego autorstwa przy zachowaniu sensu cudzej pracy twórczej.
Utwór zależny vs. utwór inspirowany
W powyższym kontekście zwrócić należy uwagę na rozróżnienie pomiędzy utworem zależnym a utworem inspirowanym. Tam mianowicie, gdzie sprawca przejmuje twórcze elementy cudzego utworu, oprócz elementów zapożyczonych – nie dodając od siebie nic twórczego, mówić będziemy o utworze zależnym. Zarzut plagiatu wtedy okazać się natomiast może uzasadniony, gdy sprawca nie identyfikuje w żaden sposób cudzego dzieła pierwotnego, przypisując sobie jego autorstwo. Utworem inspirowanym będzie tymczasem utwór, który został zainspirowany cudzym dziełem, niemniej posiadający własne, indywidualne elementy twórcze – odmienne niż w przypadku dzieła pierwotnego. Jak wyjaśnia Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 10 lipca 2014 r., I CSK 539/13:
Za kryterium rozgraniczające uznaje się takie twórcze przetworzenie elementów dzieła inspirującego, że o charakterze dzieła inspirowanego decydują już jego własne, indywidualne elementy, a nie elementy przejęte. […] Zaczerpnięcie tylko samego wątku cudzego utworu nie wymaga zgody autora dzieła inspirującego, ponieważ istotą utworu inspirowanego jest właśnie jego powstanie w wyniku pobudki twórczej dostarczonej przez utwór inspirujący.
Rzec można, inspiracją są takie elementy utworu pierwotnego, które nie podlegają ochronie prawnoautorskiej z uwagi na brak twórczego, indywidualnego charakteru. Przykładem może być sama tematyka utworu. Co do zasady odpowiedzialność karna za plagiat nie będzie zatem obejmowała utworów inspirowanych.
Zwrócić należy dodatkowo uwagę na treść art. 1 ust. 21 u.p.a., w myśl którego ochroną objęty może być wyłącznie sposób wyrażenia; nie są objęte ochroną odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne. Zgodnie z poglądami doktryny, przejęcie cudzych poglądów naukowych czy wyników eksperymentów i prezentowanie ich jako własnych nie wyczerpuje znamion przestępstwa z art. 115 ust. 1 u.p.a. Odpowiedzialność karna za plagiat będzie się jednak aktualizować w razie skopiowania sposobu wyrażenia owych odkryć, idei, procedur, metod i zasad działania lub koncepcji matematycznych. Karalne będzie w szczególności powielenie w publikacji naukowej sposobu prezentacji wyników przeprowadzonych eksperymentów.
Plagiat a nieprawidłowe cytowanie
Warto wiedzieć, że odpowiedzialność karną za plagiat obejmować będzie również nieprawidłowe cytowanie. Jak wynika co prawda z art. 29 u.p.a., Wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów oraz rozpowszechnione utwory plastyczne, utwory fotograficzne lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym celami cytatu, takimi jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawami gatunku twórczości. Zgodnie przy tym z art. 34 u.p.a., warunkiem jest tutaj wymienienie imienia i nazwiska twórcy oraz źródła.
Brak wskazani autora cytowanego fragmentu wraz ze źródłem stanowić będzie naruszenie praw autorskich istotne z perspektywy art. 115 ust. 1 u.p.a. Brak oznaczenia cytatu świadczy tu bowiem o przypisaniu sobie autorstwa odnośnego fragmentu.
Plagiat a ghostwriting
Pod pojęciem ghostwritingu zwykło się rozumieć przygotowywanie utworów na zamówienie, przy założeniu, że będą one rozpowszechniane pod cudzym nazwiskiem, bez ujawniania nazwiska rzeczywistego autora. Zjawisko ghostwritingu jest rozpowszechnione zwłaszcza w branży akademickiej, gdzie często spotkać się można z pisaniem prac dyplomowych na zlecenie bądź kupowaniem gotowych prac naukowych. Gwoli ścisłości, odpowiedzialność karna za plagiat grozi nie tylko zamawiającemu czy nabywcy utworu, przywłaszczającemu sobie autorstwo cudzego dzieła, lecz również rzeczywistemu autorowi. W tym drugim przypadku w rachubę wchodzić będzie zazwyczaj jedna z niesprawczych form przestępstwa w postaci pomocnictwa lub podżegania do popełnienia przestępstwa z art. 115 ust. 1 u.p.a.
W powyższym kontekście warto zarazem wspomnieć o tzw. honorowym autorstwie, gdzie jako współautora tekstu dopisuje się osobę niebędącą rzeczywistym współtwórcom utworu z uwagi na zajmowaną przez nią pozycję (np. kierownik grantu czy promotor). Zarzut plagiatu z art. 115 ust. 1 u.p.a. może się tu okazać jak najbardziej uzasadniony.
Wprowadzenie w błąd co do autorstwa
W miejscu tym odnieść się jeszcze należy do drugiej postaci przestępstwa z art. 115 ust. 1 u.p.a., czyli wprowadzenia w błąd co do autorstwa całości lub części cudzego utworu. W zakresie w jakim sam plagiat zakłada wprowadzenie w błąd co do własnego autorstwa, w tym wypadku chodzić będzie o zachowania nie realizujące znamion przywłaszczenia sobie autorstwa cudzego utworu. W doktrynie wyjaśnia się, że owo alternatywne „wprowadzenie w błąd co do autorstwa” rozumieć należy jako wskazanie danych osoby trzeciej jako rzekomego autora utworu, niebędącej rzeczywistym jego twórcą.
Podkreślić w tym miejscu należy, iż zarówno przywłaszczenie sobie autorstwa, jak i wprowadzenie w błąd co do autorstwa wymagają działania umyślnego. Sprawca musi tym samym zdawać sobie sprawę z tego, iż sam nie jest twórcą danego dzieła (co wydaje się dość intuicyjnie) bądź też że autorem dzieła jest inna osoba niż wskazywana przez niego.
Wprowadzenie w błąd może polegać na działaniu (np. przypisanie autorstwa utworu innej osobie niż rzeczywisty twórca) bądź na zaniechaniu (świadomy brak sprostowania błędnej informacji co do autorstwa). Co istotne, odpowiedzialność karna z art. 115 ust. 1 u.p.a. wchodzi będzie w rachubę także w przypadku wskazania jako autora utworu osoby fikcyjnej. A contrario, przywołanie fikcyjnego utworu nie będzie co prawda rodziło odpowiedzialności karnej, niemniej w określonych okolicznościach (np. przywołaniem fikcyjnej literatury w pracach naukowych) sprawca może się narazić na odpowiedzialność dyscyplinarną.
Odpowiedzialność karna za plagiat – Prawo własności przemysłowej
Odpowiedzialność karna za plagiat na gruncie prawa własności przemysłowej uregulowana została w art. 303 Prawa własności przemysłowej (p.w.p.). Zgodnie z treścią tego przepisu:
1. Kto przypisuje sobie autorstwo albo wprowadza w błąd inną osobę co do autorstwa cudzego projektu wynalazczego albo w inny sposób narusza prawa twórcy projektu wynalazczego, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
2. Jeżeli sprawca dopuszcza się czynu określonego w ust. 1 w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
Podobnie jak w przypadku prawa autorskiego, plagiat sprowadza się do przywłaszczenia sobie autorstwa. Sprawca traktuje zatem określony projekt wynalazczy (wynalazek, wzór użytkowy, wzór przemysłowy, topografię układów scalonych lub projekt racjonalizatorski) jak własny, podając się za jego twórcę. Alternatywną postacią przestępstwa z art. 303 p.w.p. jest wprowadzenie w błąd co do autorstwa oraz naruszenie praw twórcy projektu wynalazczego w inny sposób. Jak wynika z art. 8 ust. 1 i 2 p.w.p., twórcy przysługuje co do zasady prawo do:
- uzyskania patentu, prawa ochronnego albo prawa z rejestracji;
- wynagrodzenia;
- wymieniania go jako twórcy w opisach, rejestrach oraz w innych dokumentach i publikacjach;
- w przypadku twórcy projektu racjonalizatorskiego przyjętego przez przedsiębiorcę do wykorzystania – wynagrodzenia określonego w regulaminie racjonalizacji.
Naruszenie tychże uprawnień może rodzić odpowiedzialność karną z art. 303 p.w.p. W niniejszej wpisie uwaga skupiona jest przy tym na odpowiedzialności karnej za sam plagiat.
Przywłaszczenie autorstwa
Powyższe uwagi dotyczące przywłaszczenia sobie autorstwa utworu na gruncie prawa autorskiego będę co do zasady aktualne również na gruncie prawa własności przemysłowej. Przywłaszczeniem będzie zatem przypisanie sobie autorstwa cudzego projektu wynalazczego, co w praktyce sprowadza się do podania własnego nazwiska lub pseudonimu jako twórcy.
Karalnym plagiatem będzie także przypisanie sobie współautorstwa projektu wynalazczego w sytuacji, gdy sprawca nie uczestniczył w procesie twórczym. Podobnie traktowana jest sytuacja, gdy sprawca przypisuje sobie współautorstwo większej części projektu aniżeli rzeczywisty podział prac.
Odpowiedzialność karna za plagiat obejmować będzie nie tylko plagiat jawny, lecz również plagiat ukryty, gdzie do cudzego projektu wynalazczego wprowadzane są pewne modyfikacje w celu utrudnienia wykrycia plagiatu.
Wprowadzenie w błąd co do autorstwa
O wprowadzeniu w błąd innej osoby co do autorstwa cudzego projektu wynalazczego mówić będziemy w sytuacji, gdy sprawca świadomie przekazuje błędne informacje na temat twórcy, podając przy tym nie własne dane, a dane osoby trzeciej. Działania te mogą mieć rozmaita postać, przy czym ich rezultatem musi być wywołanie błędu po stronie innej osoby co do autorstwa projektu.
Odpowiedzialność karna z art. 303 p.w.p. wchodzi w rachubę także w razie wprowadzenia w błąd co do współautorstwa projektu. Odnosi się to zarówno to przypisania współautorstwa osobie, która nie miała żadnego wkładu w postaci projektu, jak i przypisanie jej większego udziału w projekcie niż w rzeczywistości miało to miejsce.
Typ kwalifikowany
W art. 303 ust. 2 p.w.p. ustawodawca przewidział kwalifikowany typ przestępstwa plagiatu. Otóż jeśli sprawca działa w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej, wówczas musi się liczyć z wyższą sankcją.
Zgodnie z art. 115 § 4 k.k., korzyścią majątkową lub osobistą jest korzyść zarówno dla siebie, jak i dla kogoś innego. Obostrzona odpowiedzialność karna będzie się aktualizować także wtedy, gdy korzyść pomyślała jest dla powiązanego podmiotu gospodarczego. Mając na względzie alternatywne ujęcie korzyści majątkowej lub osobistej, zaznaczyć w tym miejscu należy, iż plagiat zazwyczaj będzie kwalifikowany z art. 303 ust. 2 p.w.p. Sprawca co do zasady działać będzie bowiem albo w celu osiągnięcia wymiernej korzyści finansowej, albo awansu bądź uznania w danej branży.
Przywłaszczenie praw majątkowych do utworu lub projektu wynalazczego
Odnotować w tym miejscu należy, że plagiat godzi w pierwszej kolejności w prawa osobiste twórcy, w tym rzecz jasna – prawo do autorstwa. Przywłaszczenie praw majątkowych jakkolwiek nie mieści się w pojęciu plagiatu, tak również rodzić może odpowiedzialność karną.
Na gruncie prawa własności przemysłowej przywłaszczenie praw majątkowych podpadać może pod art. 303 ust. 1 p.w.p. jako wspominany „inny sposób naruszenia praw twórcy”. O przywłaszczeniu będziemy w tym kontekście mówili wtedy, gdy sprawca będzie się zachowywał jak wyłączny posiadacz majątkowych praw do projektu wynalazczego. W praktyce przejawem tego będzie w szczególności samodzielne pobieranie wynagrodzenia.
W przypadku prawa autorskiego naruszenie praw majątkowych twórcy penalizowane jest przez art. 115 ust. 3 u.p.a., w myśl którego:
Kto w celu osiągnięcia korzyści majątkowej w inny sposób niż określony w ust. 1 lub 2 narusza cudze prawa autorskie lub prawa pokrewne określone w art. 16, art. 17, art. 18, art. 19 ust. 1, art. 191, art. 86, art. 94 ust. 4 lub art. 97, albo nie wykonuje obowiązków określonych w art. 193 ust. 2 lub art. 20 ust. 1–4, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
O autorskich prawach majątkowych mowa jest przede wszystkim w art. 17 i 18 u.p.a.
Kara za plagiat
Kara za plagiat określona została w sposób alternatywny. Otóż czyn z art. 115 ust. 1 u.p.a. zagrożony jest karą grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3. O tym, jaka in concreto będzie to kara, decydować będzie sąd karny, uwzględniwszy wszystkie okoliczności danej sprawy. Co przy tym istotne, takie zagrożenie karne dopuszcza możliwość stosowania instytucji warunkowego umorzenia postępowania, co umożliwia uniknięcie wpisu w KRK.
Na gruncie prawa własności przemysłowej zagrożenie karne różni się w stosunku do typu podstawowego i kwalifikowanego. Za czyn z art. 303 ust. 1 p.w.p. przewidziana została kara grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Odpowiedzialność karna za plagiat w typie kwalifikowanym z art. 303 ust. 2 p.w.p. jest natomiast zaostrzona i sprawca musi się liczyć nawet z karą więzienia do lat 2. Także w tych przypadkach możliwe jest przy tym warunkowe umorzenie postepowania.
Od razu warto nadmienić, iż z uwagi na stosunkowo niskie zagrożenie karne, a to – karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 3 lat, przedawnienie karalności tych przestępstw następuje już po 5 latach od ich popełnienia. W sytuacji, gdyby w okresie tych 5 lat wszczęte jednak zostało postępowanie karne, okres ten wydłuża się o kolejne 10 lat.
Adwokat Prawo karne gospodarcze Kraków
Jakkolwiek z tytułu naruszenia praw autorskich oraz praw własności przemysłowej twórcy przysługują rozmaite roszczenia o charakterze cywilnoprawnym, warto również pamiętać o ochronie prawnokarnej. Odpowiedzialność karna za plagiat może dyscyplinować osoby naruszające prawa twórcy do autorstwa. Zważywszy dodatkowo, że w postępowaniu karnym pokrzywdzony może się domagać odszkodowania za szkodę wyrządzoną w związku z przestępstwem, proces karny może być atrakcyjną alternatywą dla procesu cywilnego.
Podkreślić na koniec należy, że przestępstwa dotyczące plagiatu ścigane są na wniosek osoby uprawnionej, a więc samodzielne zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa wraz z wnioskiem o ściganie jest tutaj nieodzowne. Osoby zainteresowane odsyłam w tym kontekście do wpisu: Jak złożyć zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa? Jednocześnie zapraszam Państwa do zapoznania się z ofertą Przestępstwa przeciwko prawom własności intelektualnej.
Jeżeli potrzebowaliby Państwo pomocy prawnej w opisanym zakresie, zapraszam na spotkanie w Kancelarii Adwokackiej w Krakowie. Obszar mojej działalności obejmuje nie tylko Kraków, lecz również Katowice, Częstochowę, Kielce, Tarnów czy Rzeszów. W razie potrzeby pomoc prawna może być przy tym świadczona na terenie całego kraju, a spotkanie może odbyć się w trybie zdalnym przy zachowaniu odpowiednich środków bezpieczeństwa.
