Udaremnienie zaspokojenia wierzycieli – art. 300 k.k.

Przepis art. 300 k.k. ustanawia odpowiedzialność karną za udaremnienie zaspokojenia wierzycieli. Nie ulega tymczasem wątpliwości, że w związku z pandemią koronawirusa i czekający nas kryzys gospodarczy, będziemy świadkami dużej liczby restrukturyzacji przedsiębiorstw: zarówno tych formalnych, przy pomocy narzędzi prawa restrukturyzacyjnego i upadłościowego, jak również tych nieformalnych, sprowadzających się do dokonywania określonych transakcji na majątku dłużnika. Niektóre z takich działań mogą jednak rodzić odpowiedzialność karną po stronie przedsiębiorcy (por. Czy działanie na szkodę wierzycieli jest karalne?).

W niniejszym wpisie chciałabym bliżej omówić art. 300 k.k. i odpowiedzialność karną za działania prowadzące do pokrzywdzenia wierzycieli poprzez zmniejszenia stopnia ich zaspokojenia.

Przestępstwa z art. 300 k.k.

Gwoli ścisłości, art. 300 k.k. ustanawia nie jeden typ czynu zabronionego, a dwa odrębne przestępstwa. Zgodnie z tym przepisem:

“§ 1. Kto, w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

§ 2. Kto, w celu udaremnienia wykonania orzeczenia sądu lub innego organu państwowego, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku zajęte lub zagrożone zajęciem, bądź usuwa znaki zajęcia,podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

§ 3. Jeżeli czyn określony w § 1 wyrządził szkodę wielu wierzycielom, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

§ 4. Jeżeli pokrzywdzonym nie jest Skarb Państwa, ściganie przestępstwa określonego w § 1 następuje na wniosek pokrzywdzonego.”

Precyzując, w art. 300 par. 1 k.k. uregulowana jest zatem odpowiedzialność karna za udaremnienie zaspokojenia wierzycieli. W art. 300 par. 2 k.k. opisany został natomiast czyn udaremnienia wykonania orzeczenia sądu.

Odpowiedzialność karna za usuwanie, ukrywanie, niszczenie lub uszkadzanie majątku (art. 300 § 1 k.k.)

Przepis art. 300 par. 1 k.k. penalizuje zachowanie dłużnika prowadzące do udaremnienia lub uszczuplenia (zmniejszenia) zaspokojenia wierzyciela. Ustawa wymienia tu kilka czynności sprawczych, takich jak: usuwanie, ukrywanie, darowywanie, niszczenie, rzeczywiste lub pozorne obciążanie albo uszkadzanie składników majątkowych.

W praktyce najczęściej mamy do czynienia z usuwaniem lub ukrywaniem majątku. Czym jest usuwanie majątku w myśl tego przepisu? Jest to czynność faktyczna polegająca na umieszczeniu składników majątkowych na tyle daleko w przestrzeni, że dłużnik pozbawiony jest z nim kontaktu. Pod pojęciem majątku rozumieć należy w tym kontekście tylko rzeczy ruchome – możliwe do przemieszczenia. Ukrywanie majątku dotyczyć już z kolei będzie wszystkich praw majątkowych, a więc także roszczeń. Może ono polegać na umieszczeniu rzeczy w miejscu niezauważalnym dla wierzyciela lub też po prostu na ich niewyjawianiu. Nie może być to przy tym „zwykłe niewyjawienie”. O odpowiedzialności karnej będzie można mówić tylko wówczas, gdy na dłużniku ciążył obowiązek ustawowy z tym związany. Do najbardziej powszechnych przypadków zaliczymy tu obowiązki wynikające z postępowania o wyjawienie majątku (art. 913 k.p.c.), postępowania o wyjawienie majątku w postępowaniu egzekucyjnym (art. 71 ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji) czy też wynikające z postępowania upadłościowego (art. 57 prawa upadłościowego).

W zakresie, w jakim art. 300 k.k. mówi w § 1 o niszczeniu lub uszkadzaniu składników majątkowych, chodzi tutaj tymczasem o całkowitą likwidację danego dobra albo o dokonanie takiej czynności, która jedynie zmniejszy wartość danej rzeczy.

Zbycie lub darowanie majątku na szkodę wierzycieli (art. 300 § 1 k.k.)

Oprócz czynności faktycznych (jak opisane powyżej ukrywanie bądź usuwanie majątku), za karalne uznawane są także czynności prawne prowadzące do wyzbycia się majątku przez dłużnika. Będzie tu chodziło o każdą czynność prawną (zarówno odpłatną, jak i nieodpłatną), której skutkiem jest „wyjście” określonego składnika majątkowego z majątku dłużnika.

Skuteczność dokonanych czynności będziemy oceniali zawsze przez pryzmat prawa cywilnego. Jeżeli zatem dana czynność (najczęściej umowa) okazałaby się nieważna, nie nastąpi skutek w postaci wyjścia danego dobra z majątku. Zachowanie takie w dalszym ciągu może jednak rodzić odpowiedzialność karną – tyle, że za usiłowanie popełnienia czynu z art. 300 par. 1 k.k. Niezależnie od tego, jeżeli przykładowo wraz z dokonaniem nieważnej czynności prawnej doszło do usunięcia danego składnika majątkowego, to sprawca może ponieść odpowiedzialność za dokonane udaremnienie zaspokojenia wierzycieli.

Obciążanie majątku na szkodę wierzycieli (art. 300 § 1 k.k.)

Poprzez obciążanie składników majątkowych rozumie się podjęcie takich czynności prawnych, które będą prowadziły do powstania jakiegoś obowiązku majątkowego związanego z tym majątkiem. Mogą to być zarówno czynności obligacyjne, takie jak np. zawarcie umowy najmu, jak i rzeczowe – przykładowo ustanowienie zastawu lub hipoteki.

W przypadku pozornego obciążania majątku w grę będzie wchodziła pozorność w rozumieniu kodeksu cywilnego. Innymi słowy, przy dokonywaniu konkretnej czynności prawnej pomiędzy stronami, które są w nią zaangażowane, będzie występowało porozumienie, zgodnie z którym ich rzeczywistym zamiarem nie jest wywołanie skutków prawnych objętych zgodnymi oświadczeniami woli. Oczywiście czynność pozorna jest nieważna z mocy prawa. W celu stwierdzenia tego faktu konieczne będzie jednak odkrycie tego ukrytego zamiaru. W praktyce może to być problematyczne. Warto przy tym zauważyć, że osoba, z którą dokonywana jest taka pozorna czynność prawna, w zależności od stanu faktycznego, może ponosić odpowiedzialność karną za współsprawstwo lub pomocnictwo do przestępstwa.

Grożąca niewypłacalność lub upadłość

Zgodnie z treścią art. 300 k.k. opisywane powyżej zachowania będą karalne wówczas, gdy są podejmowane przez dłużnika w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości. Oba te pojęcia są podobne znaczeniowo. Zgodnie z art. 10 prawa upadłościowego, upadłość ogłasza się w stosunku do dłużnika, który stał się niewypłacalny. Z kolei art. 11 ust. 1 prawa upadłościowego stanowi, że dłużnik jest niewypłacalny, jeżeli utracił zdolność do wykonywania swoim wymagalnych zobowiązań pieniężnych. Na co zwracano uwagę we wcześniejszym wpisie (Odpowiedzialność karna za wybiórcze spłacanie wierzytelności), stan grożącej niewypłacalności lub upadłości, to okres poprzedzający wystąpienie przesłanej złożenia wniosku o upadłość.

Grożąca niewypłacalność lub upadłość musi mieć charakter konkretny i rzeczywisty. Sytuacja ta jest oceniana obiektywnie. Stwierdzenie, że przez sąd upadłościowy, iż brak jest podstaw do ogłoszenia upadłości, nie oznacza, że nie zaistniał stan grożącej niewypłacalności lub upadłości. W postępowaniu karnym o czyny z art. 300 k.k. okoliczności te najczęściej będzie oceniał biegły.

Skutek w postaci udaremnienia lub uszczuplenia (zmniejszenia) zaspokojenia wierzyciela

Omawiany typ czynu zabronionego jest przestępstwem skutkowym. Co to oznacza? Chodzi o to, że w wyniku działania sprawcy musi powstać określona zmiana w rzeczywistości. Na gruncie omawianego przepisu będzie to uniemożliwienie zaspokojenia wierzyciela w pełni. Ważne jest przy tym to, że pomiędzy działaniem sprawcy a skutkiem w postaci niezaspokojenia wierzyciela musi istnieć związek przyczynowo-skutkowy. Jeżeli zatem dłużnik zniszczył składnik majątkowy, który realnie nie przedstawiał żadnej wartości zbywczej, zachowanie to nie będzie zasadniczo podpadać pod art. 300 par. 1 k.k.

Udaremnienie wykonania orzeczenia sądu (art. 300 § 2 k.k.)

W art. 300 par. 2 k.k. ustawodawca odrębnie stypizował przestępstwo polegające na dokonaniu czynności opisanych powyżej w celu udaremnienia wykonania orzeczenia sądu lub innego organu państwo (np. decyzja organu podatkowego). Jak wypunktował to Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 26 marca 2019 r., V KK 109/18, znamiona tego przestępstwa są następujące:

“Do znamion czynu zabronionego z art. 300 § 2 KPK zaliczyć należy następujące okoliczności: I. zachowanie sprawcy ma na celu udaremnienie wykonania orzeczenia sądu lub innego organu państwowego, II. polega ono na udaremnieniu lub uszczupleniu zaspokojenia swojego wierzyciela, III. przez to, że sprawca usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku, IV. składniki te muszą być zajęte lub zagrożone zajęciem, V. alternatywnie sprawca zamiast zachowania opisanego w pkt III może usuwać znaki zajęcia ze składników swego majątku”.

Orzeczenie to wraz z uzasadnieniem znajdą Państwo na stronie Sądu Najwyższego pod tym linkiem.

W ramach wyjaśnienia, mienie, którego dotyczyć mają czynności sprawcze, powinno być zajęte w postępowaniu egzekucyjnym – poprzez formalny akt zajęcia, dokonywany przez organ egzekucyjny, lub powinno być zagrożone takim zajęciem. Sytuacja zagrożenia będzie miała miejsce przykładowo wówczas, gdy wierzyciel w sposób jasny i niedwuznaczny grozi wszczęciem postępowania egzekucyjnego.

Podobnie jak w przypadku czynu z art. 300 par. 1 k.k., aby można było mówić o popełnieniu przestępstwa, wystąpić musi skutek w postaci zmniejszenia zaspokojenia wierzyciela. W odmiennym przypadku można niemniej mówić o usiłowaniu czynu z art. 300 par. 2 k.k., co do zasady zagrożonym tą samą sankcją.

Odpowiedzialność karna za usuwanie znaków komorniczych (art. 300 § 2 k.k.)

W roku 2012 rozszerzono zakres zastosowanie art. 300 par. 2 k.k. o czyn w postaci usuwania komorniczych znaków zajęcia mienia. Zgodnie z art. 854 k.p.c. komornik umieszcza na każdej zajętej ruchomości znak ujawniający na zewnątrz jego zajęcie. W sytuacji natomiast, gdy nie jest to możliwe, ujawnia to w inny sposób. Przedsięwzięcie tych czynności ma na celu zamanifestowanie na zewnątrz faktu zajęcia i poinformowanie osób trzecich, że wyłączone jest zbycie tych składników majątkowych poza postępowaniem egzekucyjnym.

Ustawodawca zdecydował się na wyodrębnienie w art. 300 k.k. tej czynności sprawczej z uwagi na fakt, że jej dokonanie w znaczący sposób może ułatwiać usunięcie spod egzekucji danego przedmiotu. Działanie to jest społecznie szkodliwe w stopniu tożsamym, jak pozostałe opisywane działania.

Jaka grozi kara za czyny z art. 300 k.k.?

W przypadku przestępstwa opisanego w art. 300 par. 1 k.k., a więc wówczas gdy przeciwko dłużnikowi nie zostało wydane żadne orzeczenie sądu lub innego organu, sprawcy grozi kara pozbawienia wolności do lat 3. Ustawodawca w stosunku do tego przestępstwa przewidział również typ kwalifikowany. Przepis art. 300 § 3 k.k. przewiduje bowiem, że jeżeli sprawca wyrządził szkodę wielu wierzycielom, będzie podlegał karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Wiele oznacza w tym kontekście przynajmniej trzech wierzycieli.

W przypadku przestępstwa, o którym mowa w art. 300 par. 2 k.k., sprawcy może zostać wymierzona kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. W odniesieniu do obu typów przestępstw, za udaremnienie zaspokojenia wierzycieli Sąd ma przy tym możliwość wymierzenia grzywny lub kary ograniczenia wolności, zamiast kary więzienia, na podstawie ogólnych przepisów (art. 37a k.k.).

Warto jednocześnie podkreślić, że ustawodawca dla przestępstw z art. 300 k.k. przewiduje specjalną formę czynnego żalu. Mianowicie, jeżeli dojdzie do naprawienia szkody w całości, sąd będzie mógł zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia. W przypadku natomiast naprawienia szkody w znacznej części, w grę w dalszym ciągu będzie wchodziło nadzwyczajne złagodzenie kary.

Ściganie przestępstwo prowadzących do niezaspokojenia wierzycieli odbywa się na wniosek pokrzywdzonych. Jedynym wyjątkiem jest sytuacja, gdy udaremnienie zaspokojenia wierzycieli odnosi się także do Skarbu Państwa. Wówczas ściganie następuje z urzędu.

Postępowanie o wyjawienie majątku (art. 913 k.p.c.) a odpowiedzialność karna

W powyższym kontekście warto powiedzieć jeszcze kilka słów na temat odpowiedzialności za niewyjawienie majątku w drodze postępowania o wyjawienie majątku. Jak wspomniałam powyżej, nakazanie przez Sąd dokonania tej czynności i złożenia wykazu majątku nakłada na dłużnika obowiązek prawny w tym przedmiocie. Zatajenie wiadomości o posiadanych przedmiotach majątkowych może tymczasem rodzić odpowiedzialność karną z art. 300 k.k.

Niezależnie jednak od tego, dłużnik, składając wykaz majątku, do którego zobowiązał go Sąd, będzie ponosił odpowiedzialność karną za złożenie fałszywego oświadczenia na podstawie art. 233 § 6 k.k. Składane oświadczenie jest bowiem odbierane pod rygorem odpowiedzialności karnej z tego przepisu. W zależności od stanu faktycznego, w grę może wchodzić kumulatywna kwalifikacja z jednym z przestępstw określonych w art. 300 k.k., która jest niezależna od samej odpowiedzialności za złożenie fałszywego oświadczenia.

Odpowiedzialność karna z art. 300 k.k. – podsumowanie

Jako adwokat w Krakowie posiadam spore doświadczenie związane z przestępstwami gospodarczymi, dotyczącymi pokrzywdzenia wierzycieli. Zdaje sobie sprawę, że wiele tego typu przestępstw wynikła z niewiedzy o grożącej odpowiedzialności karnej. Udaremnienie zaspokojenia wierzycieli z art. 300 k.k. jest jednym z takich czynów. Warto zatem skonsultować planowane działania pod kątem ewentualnych konsekwencji prawnych przed ich podjęciem.

Zapraszam do zaznajomienia się z ofertą: Przestępstwa na szkodę wierzycieli.

Jeżeli potrzebowaliby Państwo pomocy prawnej w opisanym zakresie, zapraszam na spotkanie w Kancelarii Adwokackiej w Krakowie. Obszar mojej działalności obejmuje nie tylko Kraków, lecz również Katowice, Częstochowę, Kielce, Tarnów czy Rzeszów. W razie potrzeby pomoc prawna może być przy tym świadczona na terenie całego kraju, a spotkanie może odbyć się w trybie zdalnym przy zachowaniu odpowiednich środków bezpieczeństwa.