Zakaz wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności stanowi dotkliwą dolegliwość prawnokarną. Nie jest to co prawda kara, przewidziana za dany typ przestępstwa. Jest to środek karny, nazywany niekiedy „dodatkową karą”, orzekany obok lub zamiast sankcji karnej, mający niejako na celu uadekwatnienie reakcji prawnokarnej państwa na popełniony czyn zabroniony.
Spis treści
Na łamach bloga często wspominałam o tym środku. W niniejszym wpisie chciałabym przybliżyć jego istotę, jak również przesłanki jego orzekania. Już w tym miejscu muszę przy tym nadmienić, że omawiany zakaz stanowi odmienną instytucję od zakazu prowadzenia działalności gospodarczej, orzekanego na podstawie przepisów Prawa upadłościowego. Zakaz z art. 373 Prawa upadłościowego omówiony jest w odrębnym wpisie: ZAKAZ PROWADZENIA DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ – art. 373 prawa upadłościowego.
Zakaz wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności
Zakaz wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności jako środek karny wynika z art. 39 pkt 2 k.k. Zgodnie tymczasem z art. 41 § 1 k.k. sąd może orzec zakaz zajmowania określonego stanowiska albo wykonywania określonego zawodu, jeśli sprawca nadużył przy popełnieniu przestępstwa stanowiska lub zawodu albo okazał, że dalsze zajmowanie stanowiska lub wykonywanie zawodu zagraża istotnym dobrom prawnym. Jak wynika odpowiednio z art. 40 § 2 k.k., zakaz prowadzenia określonej działalności gospodarczej można orzec w razie skazania za przestępstwo popełnione w związku z prowadzeniem takiej działalności, jeśli dalsze jej prowadzenie stanowi zagrożenie dla istotnych dóbr prawnych.
Zanim przejdę do omówienia przesłanek orzeczenia zakazu z art. 39 pkt 2 k.k., odnieść się muszę do jego zakresu. Mamy tu bowiem do czynienia z jednym środkiem karnym, występującym w trzech zasadniczych postaciach:
- zakazu zajmowania określonego stanowiska,
- zakazu wykonywania określonego zawodu,
- zakazu prowadzenia określonej działalności gospodarczej.
Decydując się na orzeczenie w stosunku do sprawcy zakazu z art. 39 pkt 2 k.k., sąd zobowiązany jest sprecyzować w wyroku skazującym postać zakazu. Co więcej, w każdym wypadku konieczne jest doprecyzowanie, jakie konkretnie stanowisko, zawód lub rodzaj działalności gospodarczej objęte są zakazem. Zakaz powinien obejmować tę sferę aktywności zawodowej sprawcy, w związku z którą doszło do popełnienia przestępstwa. Sąd tylko wtedy mógłby przyjąć szerszy zakres zakazu, gdyby zachowanie sprawcy przesądzało o realnym zagrożeniu dla porządku prawnego również w sytuacji prowadzenia innej, podobnej aktywności. W orzecznictwie sądowym nie budzi tymczasem wątpliwości, że zakaz wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności nie może doprowadzić do faktycznego pozbawienia sprawcy możliwości podejmowania jakiejkolwiek aktywności zawodowej.
Z drugiej jednak strony, zakaz musi być ukształtowany w taki sposób, aby sprawca rzeczywiście został pozbawiony możliwości popełnienia podobnych przestępstw w przyszłości. W doktrynie zwykło się podnosić, iż zakazu ograniczony przedmiotowo do określonych tylko czynności bądź terytorialnie do danego województwa miałby charakter fikcyjny.
Zakaz zajmowania określonego stanowiska
Pojęcie „stanowiska” rozumiane jest na gruncie kodeksu karnego jako pozycja zajmowana przez obywatela w systemie instytucji państwowych, społecznych lub prywatnych, co do zasady połączona ze sprawowaniem pewnych funkcji, np. kierowniczych, kontrolnych czy nadzorczych. Stanowisko zajmują tym samym dyrektor szkoły, komendant policji, dziekan wydziału, ordynator szpitala, etc.
Na co zwraca się uwagę w orzecznictwie, wymóg dostatecznej określoności spełniać będzie zakaz zajmowania stanowisk w administracji publicznej. Stanowiska te charakteryzują się określonymi atrybutami (zwłaszcza władcze kompetencja w sferze publicznej) i są ograniczone co do liczby. Wymogu określoności nie spełnia natomiast zakaz zajmowania stanowisk związanych ze sporządzaniem dokumentów czy zakaz zajmowania stanowisk związanych z działalnością finansową.
Zakazu wykonywania określonego zawodu
Pojęcie „zawodu” rozumiane jest dwojako: wąsko jako zajęcie wymagające uprawnienia do jego wykonywania lub urzędowego potwierdzenia wymaganych wiadomości (np. lekarz, adwokat, nauczyciel) albo szeroko jako wybrany, względnie trwały rodzaj działalności życiowej człowieka, wymagający pewnego zasobu wiedzy i umiejętności. Doktryna prawa karnego opowiada się za drugim, szerokim wariantem, wskazując, iż brak jest ustawowych podstaw do zawężenia tego pojęcia wyłącznie do „koncesjonowanych” zawodów.
Faktem jest, że rozgraniczenie zakresu zawodu i stanowiska nie jest rzeczą prostą. Często wykonywanie zawodu wiąże się z zajmowaniem określonego stanowiska w strukturze zawodowej. Przyjmując jednak, że dyrektor szkoły, komendant policji, dziekan wydziału czy ordynator szpitala to stanowiska, wykonywanym zawodem będzie nauczyciel, policjant, wykładowca (nauczyciel akademicki) czy lekarz.
Zakaz prowadzenia określonej działalności gospodarczej
Pojęcie „działalności gospodarczej” należy odczytywać zgodnie z definicją zawartą w art. 3 ustawy – Prawo przedsiębiorców. Chodzi tu zatem o zorganizowaną działalność zarobkową, wykonywaną we własnym imieniu i w sposób ciągły.
Zakazem, o którym mowa w art. 39 pkt 2 k.k. mogą być przy tym objęte wszelkie rodzaje działalności gospodarczej, także te, które wyłączone zostały spod działania wskazanej ustawy. Relewantna będzie również działalność wytwórcza w rolnictwie w zakresie upraw rolnych oraz chowu i hodowli zwierząt czy wyrób wina przez tzw. mały winiarzy, o których mowa w art. 17 ust. 3 ustawy o wyrobie i rozlewie wyrobów winiarskich, obrocie tymi wyrobami i organizacji rynku wina. Zakaz prowadzenia określonej działalności gospodarczej może zarazem dotyczyć działalności faktycznie wykonywanej, choć nie zgłoszonej do ewidencji działalności gospodarczej.
Godzi się nadmienić, że zakaz prowadzenia określonej działalności gospodarczej może być orzeczony niezależnie od tego, czy sprawca dalej prowadzi działalność. Środek ten działać ma bowiem na przyszłość, uniemożliwiając wznowienie działalności.
Przesłanki orzeczenia zakazu
Na podstawie przytoczonej powyżej treści art. 41 k.k., zakaz wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności może być orzeczony, gdy są spełnione dwie zasadnicze przesłanki. Po pierwsze, sprawca musi nadużyć stanowiska lub wykonywanego zawodu przy popełnieniu przestępstwa albo jego zachowanie musi przesądzać o tym, że dalsze zajmowanie stanowiska lub wykonywanie zawodu zagraża istotnym dobrom chronionym prawem. W przypadku zakazu prowadzenia określonej działalności gospodarczej aktualna jest tylko druga alternatywa: dalsze prowadzenie działalności stwarzać ma zagrożenie dla istotnych dóbr prawnych. Po drugie, popełnione przez sprawcę przestępstwo musi pozostawać w związku z zajmowaniem danego stanowiska, wykonywaniem danego zawodu bądź prowadzeniem danej działalności gospodarczej.
Co wymaga w tym miejscu uwypuklenia, zakaz wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności nie jest ograniczony do danego rodzaju przestępstw. Jeśli w danym przypadku spełnione są przesłanki z art. 41 § 1 lub 2 k.k., sąd jest uprawniony do orzeczenia takiego zakazu. W rachubę wchodzić będą zatem nie tylko przestępstwa przeciwko mieniu i obrotowi gospodarczemu (zob. Odpowiedzialność karna za działanie na szkodę spółki – art. 296 k.k.) czy przestępstwa przeciwko wierzycielom (zob. Ucieczka z majątkiem i doprowadzenie do upadłości – art. 301 k.k.).
Nadużycie stanowiska lub wykonywanego zawodu
O nadużyciu stanowiska lub wykonywanego zawodu mówi się zasadniczo w przypadku korzystania ze stanowiska bądź zawodu w sposób niewłaściwy, sprzeczny z treścią przysługujących sprawcy uprawnień i niedozwolony przez porządek prawny. Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego:
„[…] nadużycie zawodu przy popełnieniu przestępstwa zachodzi wtedy, gdy sprawca popełniając określony czyn przestępny działa formalnie w ramach uprawnień sprzężonych z wykonywaniem danego zawodu, ale umyślnie czyni niewłaściwy (sprzeczny z zasadami wykonywania tego zawodu lub obowiązującym prawem) użytek z owych uprawnień, gdy zatem wykorzystuje uprawnienia zawodowe przy popełnieniu przestępstwa” (wyrok SN z dnia 9 maja 1996 r., III KKN 15/96).
Pogląd ten odnieść należy odpowiednio do zajmowanego przez sprawcę stanowiska.
W praktyce powstać mogą wątpliwości, czy nadużyciem stanowiska lub wykonywanego zawodu będzie także wykorzystanie wiadomości fachowych. Sprawca może użyć do popełnienie przestępstw posiadanych przez siebie uprawnień, bądź też wykorzystać do tego jedynie posiadane wiadomości specjalne (zawodowe). Zgodzić należy się z tym poglądem, który nadużycie stanowiska lub zawodu wiąże wyłącznie z urzeczywistnianiem stanu odpowiadającego treści przysługujących danej osobie uprawnień. Jeśli przestępstwo było popełnione z wykorzystaniem wiedzy specjalistycznej, niemniej nie pozostawało w związku z zajmowanym stanowiskiem bądź wykonywanym zawodem, przesłanka orzeczenia zakazu nie będzie spełniona. Zastrzec niemniej trzeba, że kwestia ta należy do spornych.
Zagrożenie dla istotnych dóbr prawnych
Zakaz wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności wtedy będzie uzasadniony, gdy dalsza aktywność zawodowa sprawcy zagraża istotnym dobrom chronionym prawem. Zgodnie z powyższymi uwagami, w przypadku zakazu zajmowania określonego stanowiska i wykonywania określonego zawodu jest to przesłanka alternatywna. Jeśli sprawca nadużył uprawnień zawodowych, zakaz może być w stosunku niego orzeczony niezależnie od tego, czy jego dalsza aktywność zagrażać będzie dobrom prawnym. Z drugiej strony, zakaz ten można orzec nawet wtedy, gdy sprawca nie nadużył uprawnień, jednak swym zachowaniem wykazał, że stwarza takie zagrożenie. W przypadku zakazu prowadzenia określonej działalności gospodarczej jest to podstawowa przesłanka, która musi być spełniona w każdym przypadku.
Zagrożenie istotnych dóbr prawnych oznacza w tym kontekście poważne oraz realne niebezpieczeństwo naruszenia dóbr społecznie wartościowych, chronionych przepisami prawa. Niebezpieczeństwo wyraża się po pierwsze w tym, że sprawca może ponownie popełnić przestępstwo związane z zajmowanym stanowiskiem, wykonywanym zawodem lub prowadzoną działalnością. Po drugiej, ujawniony brak predyspozycji do zajmowania określonego stanowiska, wykonywania danego zawodu lub działalności może w przyszłości doprowadzić do powstania szkód dla dóbr prawnych. Owo zagrożenie nie jest zatem równoznaczne z niebezpieczeństwem popełnienia przestępstwa, a obejmuje także możliwość bezprawia cywilnego, np. powstania szkody.
Jak odróżnić „istotne” dobra prawne od dóbr „nie-istotnych”? Spotkać się można z poglądem, iż chodzi tutaj o dobra ponad-indywidualne, gdzie interes publiczny przewyższa interes prywatny. Relewantne byłoby tym samym zagrożenie dla środowiska czy bezpieczeństwa powszechnego. Pogląd ten nie do końca wydaje się jednak zasadny. Osobiście skłaniam się ku kryterium trybu ścigania. Za dobra istotne z punktu widzenia art. 41 k.k. uznać trzeba te dobra, których naruszenie jest ściganie w trybie publiczno-skargowym. Wyłączeniu podlegać będą natomiast dobra, których naruszenie ścigane jest z oskarżenia prywatnego.
Związek z popełnionym przestępstwem
O czym była już wcześniej mowa, a co wymaga w tym miejscu odrębnego uwypuklenia: zakaz wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności można orzec tylko wtedy, gdy popełnione przestępstwo, za które sprawca został skazany, miało związek z jego aktywnością zawodową. Podkreślić w tym miejscu trzeba, że celem omawianego środka karnego jest zabezpieczenie społeczeństwa przed osobami, które wykazały, że dalsze zajmowanie przez nich określonego stanowiska czy wykonywanie danego zawodu lub działalności zagraża istotnym dobrom prawnym. Cel ten realizowany jest poprzez usunięcie warunków sprzyjających popełnieniu przestępstwa. Jeżeli przestępstwo nie pozostawało natomiast w związku z zajmowanym stanowiskiem, wykonywanym zawodem lub działalnością, brak jest merytorycznych podstaw do ograniczania konstytucyjnie gwarantowanej wolności zawodu.
Związek z przestępstwem zwykło się rozumieć w ten sposób, że bez nadużycia zawodu lub stanowiska nie doszłoby do przestępstwa. W kontekście tym warto przytoczyć wyrok SA w Katowicach z dnia 8 października 1998 r., II AKa 125/98, gdzie czytamy:
„Niewątpliwie oskarżony pełniąc wysokie funkcje publiczne w kopalni, dające mu szeroką możliwość decydowania o kształtowaniu kontraktów z innymi podmiotami gospodarczymi, ewidentnie nadużywając stanowiska kierowniczego przez dwukrotne przyjęcie korzyści majątkowej, działał na jej niekorzyść, narażając ją na ogromne straty. […] Skoro więc środek karny z art. 41 § 1 KK ma chronić społeczeństwo przed ponownym nadużyciem stanowiska, a nadto pełnić też funkcję ogólnoprewencyjną, niezbędnym stało się jego orzeczenie”.
Również warunkiem orzeczenia zakazu prowadzenia określonej działalności gospodarczej jest skazanie za przestępstwo popełnione w związku z prowadzeniem takiej działalności. Chodzi tutaj właśnie o funkcjonalny związek przestępstwa z prowadzoną działalnością gospodarczą. Jak czytamy w wyroku SN z dnia 17 kwietnia 2007 r., V KK 114/07:
„Zakaz prowadzenia określonej działalności gospodarczej zawsze jest związany ściśle z charakterem przypisanego czynu, tj. z konkretną działalnością gospodarczą, w związku z którą popełnione zostało przestępstwo, a nie z osobistymi cechami sprawcy i np. generalnym brakiem umiejętności do prowadzenia jakiejkolwiek działalności gospodarczej”.
Zainteresowanych odsyłam do całego uzasadnienia przywołanego wyroku Sądu Najwyższego.
Czas trwania zakazu
Zakaz wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności orzeka się zasadniczo na okres od 1 roku do lat 15. Decyzja w tym zakresie należy do sądu i warunkowana jest przede wszystkim oceną stopnia społecznej szkodliwości czynu.
Odnotować jednocześnie trzeba, że w każdym przypadku skazany może się ubiegać o skrócenie okresu wykonywania środków karnych. Zgodnie z art. 84 § 1 k.k. po upływie połowy okresu, na który orzeczono zakaz wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności, sąd może uznać go za wykonany, jeżeli osoba skazana przestrzegała porządku prawnego, a zakaz był wykonywany przynajmniej przez rok.
Pomoc prawna adwokata z zakresu prawa karnego
Zakaz wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności jest dotkliwą ingerencją w prawa sprawcy przestępstwa. W każdym przypadku sięgnięcie po ten środek ma jednak charakter fakultatywny. Wątpliwości interpretacyjne co do poszczególnych przesłanek dają jednocześnie szansę skutecznego zakwestionowania rozstrzygnięcia w tym przedmiocie. Pomoc adwokata z zakresu prawa karnego będzie niezwykle pomocna. Pomoc prawna wydaje się tym bardziej istotna, że naruszenie orzeczonego zakazu stanowi odrębne przestępstwo z art. 244 k.k., zagrożone karą pozbawienia wolności do lat 3.
Jeżeli potrzebowaliby Państwo pomocy prawnej w opisanym zakresie, zapraszam na spotkanie w Kancelarii Adwokackiej w Krakowie. Obszar mojej działalności obejmuje nie tylko Kraków, lecz również Katowice, Częstochowę, Kielce, Tarnów czy Rzeszów. W razie potrzeby pomoc prawna może być przy tym świadczona na terenie całego kraju, a spotkanie może odbyć się w trybie zdalnym przy zachowaniu odpowiednich środków bezpieczeństwa.
