Blog

Odpowiedzialność karna podmiotów zbiorowych – nowe zasady

Dużo się ostatnio mówi o nowelizacji ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Przyznać trzeba, że odpowiedzialność karna podmiotów zbiorowych według nowych zasad stanowić będzie swoistą rewolucję w stosunku do dotychczasowej regulacji. Przyjęty przez Radę Ministrów w początkach stycznia projekt ustawy trafił już do Sejmu i stał się przedmiotem dalszych prac legislacyjnych. Od momentu uchwalenia ustawy nowelizującej przedsiębiorcom dale się (zgodnie z aktualnym brzmieniem projektu) 6 miesięcy na dostosowanie działalności do nowego stanu prawnego.

Spis treści

Planowanych zmian jest sporo. Celem należytej ochrony majątku firmowego odpowiednią procedurę, która zabezpieczy przedsiębiorstwo przed możliwością orzeczenia wobec niego kary, należałoby wdrożyć już teraz. Kara pieniężna, która w zaostrzonym wymiarze wynieść może nawet 60.000.000 zł, oraz kara rozwiązania podmiotu zbiorowego stanowić mogą dobrą motywację. Oto najważniejsze zmiany dotyczące zasad ponoszenia przez podmioty zbiorowe odpowiedzialności za czyny zabronione pod groźbą kary.

Czym jest odpowiedzialność karna podmiotów zbiorowych?

Zgodnie z zasadą indywidualizacji, odpowiedzialność karną mogą ponosić tylko osoby fizyczne. Osoby prawne tudzież inne jednostki organizacyjne posiadające zdolność prawną działają nie na podstawie własnej wolnej woli, a woli osób wchodzących w skład ich organów. Stąd też za działania takich jednostek – podmiotów zbiorowych – odpowiedzialność karną ponieść mogą osoby bezpośrednio zajmujące się ich sprawami majątkowymi.

Podmiot zbiorowy odnieść niemniej może pewną korzyść majątkową w wyniku popełnienia przestępstwa, a jego organizacja sprzyjać może kolejnym działaniom przestępczym. Zasadne jest przeto zastosowanie pewnych środków represyjnych także wobec tego podmiotu. Współcześnie uznaje się to wręcz za istotny element mechanizmu przeciwdziałania i zwalczania poważnej przestępczości gospodarczej i skarbowej. Podkreślić niemniej trzeba, że odpowiedzialność podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary nie jest odpowiedzialnością karą sensu stricto. Jest to w zasadzie odpowiedzialność quasi-karna, oparta na quasi-winie. Czyn zabroniony musi zostać popełniony w sytuacji co najmniej braku należytej staranności w wyborze osoby fizycznej albo braku należytego nadzoru nad nią ze strony organu lub przedstawiciela podmiotu zbiorowego, bądź wskutek tzw. winy w organizacji podmiotu zbiorowego.

Dotychczasowe zasady odpowiedzialności

Odpowiedzialność karna podmiotów zbiorowych opiera się aktualnie na kilku istotnych zasadach. Podstawową z nich jest zasada subsydiarności. Warunkiem pociągnięcia podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności jest uprzednie skazanie osoby fizycznej, która działała w jego imieniu lub na jego rzecz, za przestępstwo, z którego podmiot zbiorowy odniósł lub mógł odnieść korzyść, chociażby niemajątkową. Jest to tzw. prejudykat, wyrok za czyn zabroniony stanowiący przestępstwo bazowe. Odpowiedzialność ta jest tym samym „nabudowana” na odpowiedzialności osoby fizycznej, miała charakter subsydiarny. Z tego też powodu nie prowadzi się odrębnego postępowania przygotowawczego wobec podmiotu zbiorowego. Wniosek o pociągniecie do odpowiedzialności kieruje się bezpośrednio do sądu.

Istotnym warunkiem odpowiedzialności podmiotu zbiorowego jest obecnie popełnienie jednego z enumeratywnie wskazanych przez ustawodawcę typów przestępstw. Katalog taki znajdziemy art. 16 obowiązującej ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. Zawierają się w nim poważniejsze przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu i mieniu, łapownictwa i płatnej protekcji, o charakterze terrorystycznym i narkotykowym etc. Jeżeli osoba fizyczna działająca w imieniu lub na rzecz podmiotu zbiorowego popełniła jeden z wymienionych czynów i fakt ten znalazł potwierdzenie w wyroku skazującym, karę można również nałożyć na podmiot zbiorowy. Jeśli popełniono czyn spoza ustawowego katalogu, brak jest podstaw, aby pociągnąć podmiot zbiorowy do odpowiedzialności.

Dotychczasowe sankcje karne

Obecnie obowiązująca ustawa przewiduje tylko jeden rodzaj kary. Sąd może orzec wobec podmiotu zbiorowego karę pieniężną w wysokości od 1.000 do 5.000.000 złotych. Ustawodawca wprowadził dodatkowe ograniczenie w postaci 3% przychodu osiągniętego w roku obrotowym, w którym popełniono czyn zabroniony będący podstawą odpowiedzialności. Jeśli przychód z przedsiębiorstwa był na takim poziomie, że 3% wyniosłoby przykładowo 500.000 zł, byłaby to górna granica kary pieniężnej.

Na podmiot zbiorowy sąd może dodatkowo nałożyć jeden z ustawowych zakazów. Są to w szczególności: zakaz promocji lub reklamy prowadzonej działalności, zakaz korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparcia finansowego środkami publicznymi oraz zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne.

Odpowiedzialność karna podmiotów zbiorowych na nowych zasadach

Przedstawiając pokrótce projekt ustawy nowelizującej zacząć należy od modelu odpowiedzialności karnej. Rezygnuje się z wymogu uprzedniego skazania osoby fizycznej i uzyskania prejudykatu na potrzeby postępowania w przedmiocie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Innymi słowy, odpowiedzialność karna podmiotów zbiorowych nie będzie mieć już charakteru subsydiarnego, a samoistny. Zmiana ta pociąga zarazem za sobą zmianę modelu postępowania. Organy ścigania prowadzić zatem będą odrębne dochodzenie (śledztwo) w przedmiocie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Może być ono połączone z postępowaniem przeciwko osobie fizycznej, bądź toczyć się niezależnie.

Projekt zakłada , że odpowiedzialność karna podmiotów zbiorowych będzie się aktualizować w częstszych przypadkach. W rachubę nie będą wchodzić tylko enumeratywnie wskazane typy przestępstw, a w zasadzie wszystkie czyny ścigane z urzędu. Zgodnie z założeniami projektu, postępowanie przeciwko podmiotowi zbiorowemu wszczyna się przy tym tylko w przypadkach poważnych. Znajduje to wyraz w proponowanych negatywnych przesłankach procesowych. Otóż jeśli grożąca kara lub środek są niewspółmiernie surowe wobec wagi popełnionego czynu zabronionego, rozmiaru osiągniętej korzyści albo rodzaju i stopnia zawinienia, postępowania przeciwko podmiotowi zbiorowemu nie powinno się wszczynać, wszczęte zaś postępowanie należy umorzyć.

Szczególną uwagę zwrócić należy na „podmiotowe” podstawy odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Otóż podstawą odpowiedzialności będzie popełnienie przestępstwa wskutek działania lub zaniechania organu bądź umyślnego działania lub zaniechania członka organu. Co do zasady chodzi tu tylko o zachowania pozostające bezpośrednio w związku z prowadzoną przez ten podmiot działalnością. Alternatywną podstawą odpowiedzialności czyni się działania i zaniechania innych osób działających w imieniu bądź na rzecz podmiotu. Wreszcie, podmiot zbiorowy może również odpowiadać za działania podwykonawców, jeśli wskutek popełnionego przestępstwa uzyskał choćby pośrednio korzyść majątkową.

Proponowane sankcje karne

Projekt ustawy nowelizującej przewiduje również zmiany w zakresie kar. W przypadku znanej dotychczas kary pieniężnej proponuje się kilkunastokrotne podwyższenia górnej granicy. Otóż sąd będzie uprawniony do orzeczenia kary pieniężnej w wysokości od 30.000 zł do 30.000.000 zł. Jeżeli nieprawidłowości były w przedsiębiorstwie wcześniej sygnalizowane, sąd może wymierzyć karę do górnej granicy zwiększonej dwukrotnie, czyli do 60.000.000 zł.

W projekcie proponuje się zarazem wprowadzenie dodatkowego rodzaju kary w postaci rozwiązania lub likwidacji podmiotu zbiorowego. Kara ta będzie przy tym miała charakter ultima ratio. Będzie ją można orzec tylko wtedy, gdy inne dostępne środki nie będą w stanie zaradzić popełnianiu czynów zabronionych w przyszłości.

Spośród szerokiego wachlarza środków zapobiegawczych warto zwrócić uwagę na zarząd przymusowy wprowadzany na czas trwania postępowania.

Okoliczność wyłączająca odpowiedzialność podmiotu zbiorowego

Jak podmiot zbiorowy może się ustrzec się przed odpowiedzialnością karną? Należy przede wszystkim wdrożyć w przedsiębiorstwie skuteczne rozwiązania w zakresie wykrywania i zapobiegania popełnianiu przestępstw. Trzeba określić zasady nadzoru i postępowania w razie stwierdzeniu nieprawidłowości oraz wyznaczyć osobę, która będzie czuwać nad ich przestrzeganiem. Jeżeli podmiot zbiorowy wykaże, że zabezpieczył się przed ewentualnością popełniania przestępstwa w związku z prowadzoną działalnością, może uniknąć odpowiedzialności. Wówczas nie będzie mu można przypisać tzw. quasi¬-winy. Odpowiedzialność osoby fizycznej, bezpośredniego sprawcy czynu zabronionego rządzić się przy tym będzie własnymi prawami.

Warto podkreślić, iż projekt wprowadza odrębną regulację dotyczącą sygnalizowania nieprawidłowości w organizacji podmiotu zbiorowego. Specjalną ochroną obejmuje się notabene osoby, które poinformowały wyznaczony podmiot o podejrzeniu popełnienia czynu zabronionego, o niedopełnieniu obowiązków lub nadużyciu uprawnień przez organy podmiotu zbiorowego tudzież o nieprawidłowościach w organizacji, które mogłyby prowadzić do popełnienia czynu zabronionego.

Zakończenie

Czy odpowiedzialność karna podmiotów zbiorowych na nowych zasadach będzie lepszym rozwiązaniem od dotychczasowego? Mając na względzie, że obecnie regulacja ta jest prawie martwa, na pewno wymaga ona nowelizacji. Proponowane zmiany są niewątpliwie bardziej represyjne. Projektodawca nie tylko zwiększa wysokość kary pieniężnej i wprowadza nową karę rozwiązania podmiotu zbiorowego. Znamienne jest również rozszerzenie podstaw odpowiedzialności na wszelkie czyny zabronione ścigane z urzędu, popełnione przez osoby fizyczne, których działalność tylko pośrednio wiąże się z działalnością podmiotu zbiorowego. Rodzi się w tym miejscu pytanie, czy organy ścigania rzeczywiście będą korzystały z nowych uprawnień tylko w poważnych przypadkach.

Projekt ustawy nowelizującej jeszcze na etapie legislacyjnym i jej ostateczny kształt nie jest znany. Z całościową oceną nowej regulacji trzeba zatem jeszcze poczekać. Przedsiębiorcy, którym zależy na ochronie swoje majątku, już teraz powinni się jednak wziąć za przygotowanie odpowiednich rozwiązań w zakresie wykrywania i zapobiegania popełnianiu przestępstw. Zasadnicza treść projektu pozostanie najpewniej bez zmian.

Jeżeli potrzebowaliby Państwo pomocy prawnej w opisanym zakresie, zapraszam na spotkanie w Kancelarii Adwokackiej w Krakowie. Obszar mojej działalności obejmuje nie tylko Kraków, lecz również Katowice, Częstochowę, Kielce, Tarnów czy Rzeszów. W razie potrzeby pomoc prawna może być przy tym świadczona na terenie całego kraju, a spotkanie może odbyć się w trybie zdalnym przy zachowaniu odpowiednich środków bezpieczeństwa.

dr Aleksandra Rychlewska-Hotel, adwokat

dr Aleksandra Rychlewska-Hotel, adwokat

Jestem adwokatem specjalizującym się w prawie karnym. Ukończyłam studia na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie uzyskałam również stopień doktora nauk prawnych z dziedziny prawa karnego. Jestem członkiem Izby Adwokackiej w Krakowie. Więcej o mnie...

Bezpieczeństwo prawnokarne
Jak mogę Państwu pomóc?
Zakres pomocy prawnej różnić się będzie w zależności od Państwa roli w postępowaniu karnym: osoba oskarżona bądź pokrzywdzona. Odrębna oferta kierowana jest także do jednostek organizacyjnych, gdzie pomoc prawna ma zasadniczo charakter pozaprocesowy.
sprawy karne - osoba pokrzywdzona

Pokrzywdzony

sprawy karne - jednostka organizacyjna

Jednostka organizacyjna

Kontakt