Pomimo zmniejszonego ruchu na drogach w związku z pandemią koronawirusa, Policja informuje o utrzymującym się poziomie wypadków. Główny powód jest niezmienny: nadmierna prędkość. Naruszenie zasad ruchu drogowego nieodłącznie wiąże się z odpowiedzialnością. Odpowiedzialność cywilna to jedna rzecz. Odpowiedzialność karna za wypadek drogowy to rzecz druga, co do zasady bardziej dotkliwa.
Spis treści
W niniejszym wpisie chciałabym przybliżyć ogólne zasady odpowiedzialności za przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji. W następnym wpisie (Katastrofa komunikacyjna vs. wypadek drogowy) omawiam konkretne “formy” karalnych incydentów komunikacyjnych.
Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji
Odpowiedzialność karna za wypadek drogowy uregulowana jest zasadniczo w samym Kodeksie karnym. Zasadniczą podstawą odpowiedzialności będzie art. 177 k.k., statuujący przestępstwo spowodowanie wypadku komunikacyjnego, w który inna osoba poniosła śmieć bądź ciężki lub średni uszczerbek na zdrowiu. Jeżeli zachowanie sprawcy doprowadza jednak do wypadku, zagrażającego życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach, mówić już należy o katastrofie w komunikacji. Odrębnie uregulowana przy tym została podstaw odpowiedzialności za spowodowanie katastrofy (art. 173 k.k.), a odrębnie odpowiedzialność za sprowadzenie bezpośredniego niebezpieczeństwa katastrofy (art. 174 k.k.).
Co istotne, jeśli naruszenie zasad bezpieczeństwa w ruchu drogowym będzie przyczyną wypadku drogowego, w którym inna osoba poniesienie śmierć lub uszczerbek na zdrowiu, odpowiedzialność sprawcy powinna być analizowana z perspektywy przestępstw przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji kwalifikowanych przez następstwo w postaci śmierci bądź uszczerbku na zdrowiu (art. 173 § 3 lub 4 k.k.). Specyfika naruszonych reguł ostrożności, ukierunkowanych na zachowanie bezpieczeństwa w ruchu drogowym, przesądza, że przepisy statuujące przestępstwa przeciwko życiu lub zdrowiu (rozdział XIX Kodeksu karnego) albo zniszczenia lub uszkodzenia mienia (art. 288 § 1 k.k.) nie będą wchodziły w rachubę. Wyjątkiem będzie przy tym sytuacji, gdy sprawca wypadku działał umyślnie w celu pozbawienia życia danej osoby bądź zniszczenia mienia. Sytuacje te należeć będą jednak do rzadkości.
Wypadek w ruchu lądowym
Zaznaczyć jednocześnie trzeba, że odpowiedzialność karna za wypadek drogowy obejmuje de facto incydenty w całym ruchu lądowym. Pojęcie „ruchu lądowego” nie ogranicza się tymczasem tylko do dróg publicznych. Obejmuje ono ruch w miejscach dostępnych dla powszechnego użytku, w tym przykładowo strefę zamieszkania. Z drugiej strony, zakresem kryminalizacji nie będę objęte incydenty w tych miejscach, gdzie nie odbywa się ruch ogólnodostępny, a ogranicza się od do wąskiego grona osób (np. na prywatnym podwórku).
Co w sytuacji, gdy na skutek naruszenia powszechnych zasad bezpieczeństwa w komunikacji na terenie, w których nie odbywa się ruch ogólnodostępny, doszło do śmiertelnego wypadku? Kwestia ta nie jest jednoznaczna. Osobiście jestem zdania, że z uwagi na naruszenie tych samych zasad bezpieczeństwa, które obowiązując w ruchu drogowym, ogólne przepisy dotyczące przestępstw przeciwko życiu lub zdrowiu oraz zniszczenia lub uszkodzenia mienia (art. 288 § 1 k.k.) nie będą znajdywać zastosowania. Choć zakres kryminalizacji nie rozciągałby się na tego typu incydenty, to w dalszym ciągu sprawca będzie ponosił odpowiedzialność cywilną za swoje zachowanie.
Zasady bezpieczeństwa w komunikacji
W każdym przypadku, odpowiedzialność karna za wypadek drogowy uzależniona jest od naruszenia przez sprawcę zasady bezpieczeństwa ruchu. Naruszenie to musi jednocześnie pozostawać w związku przyczynowo-skutkowym z zaistniałym wypadkiem bądź katastrofą drogową. Samo naruszenie reguł ostrożności nie będzie bowiem wystarczające dla przypisania sprawcy odpowiedzialności karnej za skutek, o ile rezultatem tego naruszenia nie było istotne zwiększenie ryzyka wystąpienia skutku. Zadać należy sobie w szczególności pytanie, czy gdyby sprawca nie naruszył danej reguły (reguł), to skutek rzeczywiście by nie nastąpił.
W tym kontekście istotna jest kwestia przyczynienia się pokrzywdzonego do wypadku drogowego. Jak wynika z wyroku Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 2019 r., sygn. akt V KK 227/18:
Ocena prawidłowości zachowania pokrzywdzonego ma bardzo istotne znaczenie w perspektywie odpowiedzialności karnej oskarżonego, bowiem niekiedy współprzyczynienie się innej osoby (w tym pokrzywdzonego) do wypadku komunikacyjnego może mieć tak istotne znaczenie, że może prowadzić do zmniejszenia zakresu odpowiedzialności innej osoby, a czasami wręcz do wyłączenia tej odpowiedzialności. Podstawą odpowiedzialności karnej za przestępstwa skutkowe jest bowiem ustalenie, że danej osobie można zarzucić naruszenie reguł ostrożności w postępowaniu z dobrem prawnym. Niekiedy do powstania skutku w sensie empirycznym przyczyniają się zachowania więcej niż jednej osoby, z których każde może naruszać reguły bezpieczeństwa. W takim wypadku rolą sądu jest analiza stopnia naruszenia reguł bezpieczeństwa przez poszczególne osoby współprzyczyniające się do powstania skutku oraz ocena charakteru tych reguł. Zasadnicza różnica pomiędzy charakterem naruszonych reguł ostrożności oraz stopniem ich naruszenia może prowadzić w konsekwencji do ograniczenia lub wyłączenia odpowiedzialności tych współprzyczyniających się osób, których zachowania nie stanowiły znaczącego naruszenia reguł ostrożności w porównaniu z zachowaniami innych osób współprzyczyniających się do wystąpienia skutku.
Które naruszenia rodzić mogą odpowiedzialność karną za wypadek drogowy? Naruszenie każdej zasady bezpieczeństwa w ruchu drogowym może być relewantne. Dla przykładu wymienić w tym miejscu można następujące zasady: zasadę ostrożności (szczególnej ostrożności), zasadę ograniczonego zaufania, zasadę bezpiecznej prędkości, zasadę bezpiecznego odstępu, zasady zmiany kierunku jazdy i pasa ruchu, zasady wyprzedzania, wymijania i omijania, zasady cofania, zasady dotyczące sprawności technicznej pojazdu, czy wreszcie – zasadę trzeźwości.
Kogo dotyczy odpowiedzialność karna za wypadek drogowy?
Kto ponosi odpowiedzialność karną za wypadek drogowy? Krąg podmiotów nie jest zasadniczo ograniczona tylko do uczestników ruchu drogowego. Przestępstwa z art. 173 k.k., art. 174 k.k. czy art. 177 k.k. uznaje się za przestępstwa powszechne. Na co zwraca się uwagę w orzecznictwie sądowym, sprawcą wypadku komunikacyjnego może być nie tylko kierujący, lecz również osoba, która w jakikolwiek sposób zamanifestowała wolę, aby kierujący prowadził pojazd z naruszeniem zasad bezpieczeństwa w ruchu. Odpowiedzialność karna za wypadek drogowy opiera się tych przypadkach na konstrukcji tzw. sprawstwa rozszerzonego.
W praktyce sprawcami wypadku lub katastrofy w ruchu lądowych są zazwyczaj sami uczestnicy ruchu. Odpowiedzialność karną przypisać można jednak także osobom, które sprawują nadzór nad ruchem (np. dyspozytorom i dróżnikom), które wykonują roboty drogowe bądź które projektowały lub budowały drogi. Warunkiem jest tutaj to, aby wypadek pozostawał w związku przyczynowym z ich zachowaniem. Sam natomiast obowiązek dostosowania zachowania uczestników ruchu do konkretnych warunków na drodze nie będzie per se wyłączał odpowiedzialności tych osób.
Co grozi za wypadek drogowy?
Rozmiar konsekwencji prawnokarnych za spowodowanie wypadku drogowego zależeć będzie przede wszystkim od tego, czy mamy do czynienia ze „zwykłym” wypadkiem komunikacyjnych, gdzie negatywne skutki ograniczają się do paru osób, czy też z katastrofą komunikacyjną. W pierwszym przypadku sprawcy grozi kara pozbawienia wolności do lat 3, chyba że wskutek wypadku doszło do śmierci innej osoby albo ciężkiego uszczerbku na jej zdrowiu – wówczas sprawcy grozi kara więzienia od 6 miesięcy do lat 8.
W drugim przypadku, katastrofy komunikacyjnej, jeśli sprawca działałby umyślnie musiałby się liczyć z karą pozbawienia wolności od roku do lat 10, a w przypadku działania nieumyślnego – z karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Jeżeli następstwem katastrofy byłaby śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, zagrożenie karne wynosiłoby odpowiednio od 2 do 12 lat pozbawienia wolności przy umyślnym naruszeniu zasad ruchu drogowego oraz od 6 miesięcy do lat 8 pozbawienia wolności w przypadku działania nieumyślnego.
Znacznie surowsza odpowiedzialność karna przewidziana została dla sprawców wypadków bądź katastrof drogowych, jeżeli znajdowali się pod wpływem alkoholu (bądź innego środka odurzającego) lub zbiegli z miejsca zdarzenia. Zgodnie z art. 178 k.k.
§ 1. Skazując sprawcę, który popełnił przestępstwo określone w art. 173 § 1 lub 2, art. 174 lub art. 177 § 1 znajdując się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego lub zbiegł z miejsca zdarzenia lub spożywał alkohol lub zażywał środek odurzający po popełnieniu czynu określonego w art. 173 § 1 lub 2, art. 174 lub art. 177 § 1, a przed poddaniem go przez uprawniony organ badaniu w celu ustalenia w organizmie zawartości alkoholu lub obecności środka odurzającego, sąd orzeka karę pozbawienia wolności przewidzianą za przypisane sprawcy przestępstwo w wysokości od dolnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę do górnej granicy tego zagrożenia zwiększonego o połowę.
§ 1a. Skazując sprawcę, który popełnił przestępstwo określone w art. 173 § 3 lub 4 lub art. 177 § 2, w warunkach określonych w § 1 lub którego dotyczy wskazana w tym przepisie okoliczność, sąd orzeka karę pozbawienia wolności w wysokości:
1) nie niższej niż 3 lata, jeżeli następstwem wypadku jest ciężki uszczerbek na zdrowiu innej osoby albo następstwem katastrofy jest ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, do dwukrotności górnej granicy ustawowego zagrożenia,
2) nie niższej niż 5 lat, jeżeli następstwem czynu jest śmierć człowieka, do dwukrotności górnej granicy ustawowego zagrożenia w przypadku katastrofy, a 20 lat pozbawienia wolności w przypadku wypadku.
§ 2. (uchylony)
§ 3. W razie skazania, o którym mowa w § 1 lub 1a, sąd może orzec przepadek, o którym mowa w art. 44b, a orzeka go, jeżeli zawartość alkoholu w organizmie sprawcy była wyższa niż 1 promil we krwi lub 0,5 mg/dm3 w wydychanym powietrzu albo prowadziła do takiego stężenia.
Zakaz prowadzenia pojazdów
Niezależnie od samej kary, odpowiedzialność karna za wypadek drogowy łączyć się może z zakazem prowadzenia pojazdów na okres od roku do lat 15. Zakaz ten nie jest jednak orzekany w sposób automatyczny w każdej sprawie. Na co zwraca się uwagę w doktrynie, „orzeczenie zakazu prowadzenia pojazdów jest zasadne, gdy okoliczności popełnienia wykroczenia lub właściwości sprawcy wskazują, że nie daje on gwarancji bezpiecznego uczestnictwa w ruchu drogowym, np. w przypadku naruszenia w sposób rażący podstawowych zasad bezpieczeństwa ruchu, uprzedniej karalności sprawcy za przestępstwo lub wykroczenie drogowe, ucieczki sprawcy z miejsca wypadku lub nieudzielenia pomocy jego ofierze […]” (tak P. Poniatowski w: Kodeks wykroczeń. Komentarz, red. P. Daniluk, SIP Legalis 2023, nb. 31).
Warto odnotować, iż Kodeks karny przewiduje także możliwość orzeczenia zakazu prowadzenia pojazdów dożywotnio w określonych przypadkach, przede wszystkim – jazdy pod wpływem alkoholu lub innego środka odurzającego. Zgodnie przy tym z ostatnim wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 czerwca 2024 r., sygn. SK 22/21, art. 42 § 3 k.k., w zakresie, w jakim obligował sąd do orzeczenia zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych dożywotnio w razie popełnienia przestępstwa określonego w art. 178a § 4 k.k., czyli jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 42 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i konstytucyjnym prawem do sprawiedliwego procesu.
W ramach wyjaśnienia, zgodnie z art. 178a § 4 k.k., Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 był wcześniej prawomocnie skazany za prowadzenie pojazdu mechanicznego w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego albo za przestępstwo określone w art. 173, art. 174, art. 177 lub art. 355 § 2 popełnione w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego lub dopuścił się czynu określonego w § 1 w okresie obowiązywania zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych orzeczonego w związku ze skazaniem za przestępstwo, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. O ile sąd powinien mieć możliwość orzeczenia takiego zakazu dożywotnio, to musi mieć też realną możliwość odstąpienia od tego, jeśli przekraczałoby to stopień winy sprawcy.
Pomoc adwokata w sprawach karnych
Spowodowanie wypadku komunikacyjnego, w których choćby jedna osoba odniosła obrażenia ciała, jest niezwykle obciążające. Pamiętać należy, że najczęściej są to zdarzenia nieumyślne. Niektóre przypadki mogą się wydawać oczywiste, niektóre jednak takie nie są. W zakresie, w jakim odpowiedzialność karna za wypadek drogowy uzależniona jest od wykazania związku przyczynowego pomiędzy zachowaniem sprawcy a powstałym skutkiem, sprawa karna nie zawsze kończy się skazaniem. Zawsze warto się skonsultować z adwokatem, który doradzi, jaką najlepiej przyjąć linię obrony.
Jeżeli potrzebowaliby Państwo pomocy prawnej w opisanym zakresie, zapraszam na spotkanie w Kancelarii Adwokackiej w Krakowie. Obszar mojej działalności obejmuje nie tylko Kraków, lecz również Katowice, Częstochowę, Kielce, Tarnów czy Rzeszów. W razie potrzeby pomoc prawna może być przy tym świadczona na terenie całego kraju, a spotkanie może odbyć się w trybie zdalnym przy zachowaniu odpowiednich środków bezpieczeństwa.
