Odszkodowanie za niesłuszne zatrzymanie

Odszkodowanie za niesłuszne zatrzymanie jest tematem wartym poruszenia w związku z trwającymi od przeszło tygodnia protestami. Wolność zgromadzania się celem wyrażenia sprzeciwu przeciwko decyzjom władzy jest prawem gwarantowanym zarówno przez Konstytucję RP, jak i Europejską Konwencję Praw Człowieka. Jak przypomina Rzecznik Praw Obywatelskich, obecna atmosfera oraz zaangażowanie społeczeństwa, dla którego decyzja TK jest niezwykle istotna, uzasadnia natychmiastową reakcję (komentarz pod tym linkiem). Postawa funkcjonariuszy oddelegowanych do pilnowania porządku podczas zgromadzeń jest przy tym zróżnicowania, a interwencje podejmowane są niestety także w przypadkach nieuzasadnionych.

Oprócz podstawowych praw osoby zatrzymanej, przede wszystkim prawa do poinformowania o przyczynach zatrzymania i podstawie prawnej oraz prawie do kontaktu z adwokatem (więcej na ten temat: Zatrzymanie przez policję – co robić?), warto mieć świadomość, że w określonych przypadkach zatrzymanemu będzie przysługiwać odszkodowanie za niesłuszne zatrzymanie.

Odszkodowanie za niesłuszne zatrzymanie (art. 552 § 4 k.p.k.)

Nie tylko w przypadku niesłusznego skazania można się domagać odszkodowania i zadośćuczynienia od Skarbu Państwa. Odszkodowanie przysługuje również w razie niesłusznego tymczasowego aresztowania oraz – właśnie – niesłusznego zatrzymania. Zgodnie mianowicie z art. 552 k.p.k.:

§ 1. Oskarżonemu, który w wyniku wznowienia postępowania, kasacji lub skargi nadzwyczajnej został uniewinniony lub skazany na łagodniejszą karę, służy od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę oraz zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, wynikłe z wykonania względem niego w całości lub w części kary, której nie powinien był ponieść.

§ 2. Przepis § 1 stosuje się także, jeżeli po uchyleniu skazującego orzeczenia postępowanie umorzono wskutek okoliczności, których nie uwzględniono we wcześniejszym postępowaniu.

§ 3. Prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia powstaje również w związku z zastosowaniem środka zabezpieczającego w warunkach określonych w § 1 i 2.

§ 4. Odszkodowanie i zadośćuczynienie przysługuje również w wypadku niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania lub zatrzymania.

Odszkodowania za niesłuszne zatrzymanie wprost zostało zatem przewidziane przez ustawodawcę. Zasadniczą przesłanką odszkodowania i zadośćuczynienia jest „niewątpliwy brak słuszności” zatrzymania. Co to oznacza?

Niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie

Niewątpliwie niesłusznym zatrzymaniem będzie przypadek pozbawienia jednostki pomimo braku spełnienia ku temu przesłanek. Jak podkreślił przy tym Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z dnia 8 października 2008 r., II AKa 131/08, „Niewątpliwa niesłuszność zatrzymania (bezprawność) zachodzi nie tylko, gdy brak jest podstawy faktycznej, by je stosować, ale i gdy zatrzymanie jest stosowane bez istotnej potrzeby procesowej, ocenianej ex nunc, a nie wedle stanu z czasu stosowania go”.

Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego (uchwała z dnia 23 maja 2006 r., I KZP 5/06):

„Przy ocenie kwestii niewątpliwie niesłusznego zatrzymania w rozumieniu art. 552 § 4 KPK sąd powinien mieć na uwadze, czy zastosowanie tego środka przymusu procesowego nastąpiło z obrazą przepisów rozdziału 27 KPK, a tym samym, czy spowodował on dolegliwość, jakiej osoba zatrzymana nie powinna była doznać, analizując to zagadnienie w aspekcie całokształtu okoliczności zaistniałych w sprawie, w której doszło do zatrzymania, a znanych w dacie orzekania w przedmiocie odszkodowania i zadośćuczynienia, w tym także z uwzględnieniem prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, w której nastąpiło zatrzymanie, jeżeli już zapadło”.

Dopuszczalność zatrzymania

Jak wynika z rozdziału 27 Kodeksu postępowania karnego i art. 244 § 1 k.pk., zatrzymanie może być stosowane wobec osoby podejrzewanej w sytuacji, gdy zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo, a jednocześnie zachodzi obawa ucieczki lub ukrycia się tej osoby albo zatarcia śladów przestępstwa, bądź też brak jest możliwości ustalenia jej tożsamości. Sam fakt podejrzenia popełniania przestępstwa to zatem mało, aby dokonać zatrzymania. Jeśli osoba zatrzymana może się wylegitymować dowodem osobistym i nie ma problemem z ustaleniem jej miejsca zamieszkania, to w rachubę wchodzić by jeszcze mogła tzw. obawa matactwa. Musi być to jednak obawa realna, uzasadniona okolicznościami sprawy, nie zaś abstrakcyjna.

Pamiętać jednocześnie trzeba, zatrzymanie jest jednym z środków przymusu procesowego, wobec czego w każdym przypadku musi być spełniona przesłanka konieczność i proporcjonalność. Jeśli zatrzymanie nie jest niezbędne dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania i wydania w sprawie trafnego rozstrzygnięcia, należy od tego odstąpić.

Godzi się nadmienić, iż patrząc z perspektywy kryteriów branych pod uwagę w postępowaniu zażaleniowym, tj. legalność, zasadność oraz prawidłowość zatrzymania (art. 246 § 1 k.p.k.), dopuszczalność zatrzymania warunkowana jest jego legalnością i zasadnością. W ramach kontroli legalności pozbawienia wolności należy jednak badać nie tylko legalność samej decyzji o zatrzymaniu, jej przesłanek i trybu podjęcia, lecz również sposób jej realizacji, w szczególności zaś – czas trwania pozbawienia wolności. Również odszkodowanie za niesłuszne zatrzymanie będzie warunkowane tymi zmiennymi.

Kryterium prawidłowości odnosi się do samego sposobu wykonywania czynności, w tym poszanowania praw zatrzymanego (np. do kontaktu z adwokatem). Nawet jeśli nie rzutuje ono natomiast na dopuszczalność zatrzymania, to stanowić może podstawę odpowiedzialności karnej funkcjonariusza za nadużycie uprawnień bądź niedopełnienie obowiązków (art. 231 k.k.). W przypadku wyrządzenia szkód na osobie bądź mieniu w wyniku nieprawidłowo przeprowadzonej czynności, osoba zatrzymana może dochodzić odszkodowania lub zadośćuczynienia na ogólnych zasadach.

Kiedy przysługuje odszkodowanie za niesłuszne zatrzymanie?

Odszkodowanie za niesłuszne zatrzymanie rządzi się innymi prawami niż odszkodowanie za niesłuszne skazanie. W szczególności, odszkodowanie za niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie nie jest uzależnione od rozstrzygnięcia, które ostatecznie zapadło w sprawie. Nawet jeśli sprawa trafi do sądu i zostanie wydany wyrok skazujący, zatrzymanie w dalszym ciągu może zostać uznane za niewątpliwie niesłuszne, rodząc odpowiedzialność odszkodowawczą po stronie Skarbu Państwa. Co więcej, aby dochodzić odszkodowania za niesłuszne zatrzymanie nie jest wymagane złożenie zażalenia na czynność zatrzymania na podstawie art. 246 k.p.k. W postępowaniu o odszkodowanie za niesłuszne zatrzymanie sąd samodzielnie będzie badał dopuszczalność zatrzymania.

W powyższym kontekście zwrócić należy uwagę na postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 8 października 2019 r., sygn. akt II AKz 928/19, gdzie czytamy:

“Samo stwierdzenie niezasadności czy nielegalności zatrzymania nie powoduje automatycznie stwierdzenia, iż zatrzymanie było niewątpliwie niesłuszne. Kryteria, które należy uwzględniać przy orzekaniu w przedmiocie uznania zatrzymania za niewątpliwie niesłuszne nie są tożsame z kryteriami, jakie bierze się pod uwagę rozpoznając zażalenie na zastosowanie zatrzymania. Oczywistym bowiem jest, że orzekając w przedmiocie odszkodowania i zadośćuczynienia, należy zbadać wszystkie okoliczności zatrzymania i to na podstawie całokształtu okoliczności sprawy, to jednak błędne jest wywodzenie, że orzeczenie kończące postępowanie, skazujące lub też uniewinniające w zasadniczy sposób będzie rzutować na rozstrzygnięcie we wskazanym przedmiocie.”

Szkoda lub krzywda

Stwierdzenie, że w sprawie doszło do niewątpliwie niesłusznego zatrzymania, to jedna rzecz. W każdym przypadku dochodzenia odszkodowania musi istnieć szkoda, która pozostawać będzie w adekwatnym związku przyczynowym z dokonanym zatrzymaniem. Odpowiednio wygląda kwestia zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Zarówno odszkodowanie, jak i zadośćuczynienie dochodzone jest w odrębnym postępowaniu, gdzie pozew kierowany przeciwko Skarbowi Państwa musi zawierać konkretną wartość żądania.

Odszkodowania za niesłuszne zatrzymanie rekompensować ma szkodę majątkową powstałą po stronie osoby zatrzymanej. Odwołując się do poglądów wypracowanych pod kątem odszkodowania za niesłuszne skazanie, szkodą wynikającą z niesłusznego zatrzymania będzie różnica między stanem majątkowym jaki by istniał, gdyby nie doszło do zatrzymania, a stanem rzeczywistym w chwili zwolnienia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 sierpnia 2000 r., sygn. akt II KKN 3/98). W rachubę wchodzi tu zatem nie tylko rzeczywista strata (damnum emergens), lecz również utracone korzyści (lucrum cesans).

Zadośćuczynienie za niesłuszne zatrzymanie stanowić ma tymczasem rekompensatę za poniesioną krzywdę. Jak podnosi Sąd Apelacyjny w Warszawie (wyrok z dnia 11 czerwca 2019 r., sygn. II AKa 34/19):

„Zadośćuczynienie, wobec niewymierności szkody niemajątkowej, ma zrównoważyć negatywne przeżycia i jest swoistego rodzaju sankcją za naruszenie dóbr osobistych. Powinno mieć przede wszystkim charakter kompensacyjny, wobec czego jego wysokość z jednej strony musi przedstawiać wartość ekonomicznie odczuwalną, z drugiej strony powinno być utrzymane w rozsądnych granicach, nie może stanowić nieuzasadnionego wzbogacenia się osoby wnioskującej. Wysokość kwoty zadośćuczynienia za doznaną krzywdę nie jest możliwa do precyzyjnego ustalenia. Przyznając odpowiednią kwotę z tego tytułu Sąd winien opierać się na rzetelnych i zindywidualizowanych kryteriach mających oparcie w przeprowadzonych dowodach. Zadośćuczynienie powinno z jednej strony równoważyć negatywne przeżycia i doświadczenia, z drugiej strony być sankcją za naruszenie dóbr osobistych.”

Oceniając, jaka kwota stanowić będzie odpowiednie zadośćuczynienie, brać należy zatem pod uwagę indywidualne okoliczności sprawy, w tym długotrwałość zatrzymania, warunki przetrzymywania, zachowanie funkcjonariuszy. Ustalenie konkretnej kwoty należy jednak do sfery swobodnego uznania sędziowskiego.

Zatrzymania w związku z protestami

Zgodnie z zapowiedziami organów ścigania, w czasie obecnych protestów zatrzymania najczęściej będą uzasadniane uzasadnionym podejrzeniem popełnienia przestępstwa z art. 165 § 1 pkt 1 k.p.k. i   sprowadzenia niebezpieczeństwa rozprzestrzeniania się koronawirusa. O tym, że podejrzenie to niekoniecznie będzie uzasadnione, świadczy już jednak zachowanie organizatorów, apelujących o stosowanie odpowiedziach środków bezpieczeństwa (maseczki ochronne, dystans społeczny). Powoływany niewątpliwie będzie art. 52 k.w. ze wskazaniem na naruszenie przepisów porządkowych, zakazujących zgromadzeń powyżej 5 osób. Przedmiotowy zakaz nie ma jednak charakteru ustawowego, co z perspektywy gwarantowanej wolności zgromadzania się ma istotne znaczenie.

O czym należy pamiętać, dyskusje na temat konstytucyjnych praw i wolności człowieka oraz podstaw odpowiedzialności karnej prowadzić można sensownie dopiero przed sądem. Na etapie zatrzymania zadbać natomiast należy o to, żeby protokół jak najdokładniej odzwierciedlał przebieg czynności i zawierał wszystkie istotne oświadczenia osoby zatrzymanej, w tym żądanie kontaktu z adwokatem. Odszkodowanie za niesłuszne zatrzymanie należne jest co prawda już po zatrzymaniu, niemniej zawczasu można na to zwrócić uwagę funkcjonariuszom.

Jeżeli potrzebowaliby Państwo pomocy prawnej w opisanym zakresie, zapraszam na spotkanie w Kancelarii Adwokackiej w Krakowie. Obszar mojej działalności obejmuje nie tylko Kraków, lecz również Katowice, Częstochowę, Kielce, Tarnów czy Rzeszów. W razie potrzeby pomoc prawna może być przy tym świadczona na terenie całego kraju, a spotkanie może odbyć się w trybie zdalnym przy zachowaniu odpowiednich środków bezpieczeństwa.