Zastępcza kara pozbawienia wolności

Kara pozbawienia wolności może być de facto orzeczona nie tylko w wyroku skazującym. Prawu karnemu znana jest również zastępcza kara pozbawienia wolności – możliwa do zarządzenia w razie niewykonania kary grzywny lub kary ograniczenia wolności. Warto wiedzieć, że nie każdy przypadek braku uiszczenia grzywny w terminie bądź trudności z wykonywaniem prac społecznych stanowić będzie przesłankę zarządzenia zastępczej kary pozbawienia wolności. Sąd podejmuje w tym zakresie decyzje na odrębnym posiedzeniu, na którym osoba skazana ma możliwość obrony swych uzasadnionych interesów. Z niniejszego wpisu dowiedzą się Państwo przede wszystkim, kiedy może zostać zarządzona zastępcza kara pozbawienia wolności.

Zastępcza kara pozbawienia wolności

Zastępcza kara pozbawienia wolności zarządzana jest już na etapie postępowania wykonawczego, a zatem po uprawomocnieniu się wyroku skazującego. Ma ona za zadanie zdyscyplinować osobę skazaną, jeżeli ta uchyla się od wykonania kary o charakterze nieogołacanym – kary grzywny lub kary ograniczenia wolności. W obu tych przypadkach skazany musi się liczyć z tym, że lekceważące podejście do wymiaru sprawiedliwości może oznaczać zamianę kary wolnościowej na karę więzienia. Jak to wygląda w danym przypadku?

Zamiana kary grzywny na zastępczą karę pozbawienia wolności

Kara grzywny polega na uiszczeniu na rzecz Skarbu Państwa określonej kwoty. W sprawach o przestępstwa grzywna orzekana jest zasadniczo w systemie stawkowym: ilość stawek dziennych odpowiadać ma społecznej szkodliwości czynu, wysokość natomiast stawki dziennej – sytuacji majątkowej sprawcy. Iloczyn oznacza kwotę, którą należy uiścić na rzecz Skarbu Państwu po otrzymaniu wezwania. Wyjątek stanowić będzie przypadek, gdy z odnośnego przepisu karnego (zawartego w innej ustawie niż Kodeks karny) wynika zagrożenie grzywną określoną kwotowo.  

Co do zasady kara grzywny powinna być uiszczona jednorazowo, niemniej istnieje możliwość wnioskowania o rozłożenie płatności na raty. Jeżeli sprawca nie płaci mimo wszystko, wszczyna się egzekucję grzywny. Dopiero problem z egzekucją grzywny rodzi ryzyko zarządzenia zastępczej kary pozbawienia wolności.

Zastępcza kara ograniczenia wolności

W przypadku grzywny zastępcza kara pozbawienia wolności wchodzi jednak w rachubę w dalszej kolejności. Zgodnie bowiem z art. 45 § 1 Kodeksu karnego wykonawczego:

§ 1. Jeżeli egzekucja grzywny nieprzekraczającej stu dwudziestu stawek dziennych okaże się bezskuteczna lub z okoliczności sprawy wynika, że byłaby ona bezskuteczna, sąd może zamienić grzywnę na pracę społecznie użyteczną, przyjmując, że dziesięć stawek dziennych jest równoważnych miesiącowi pracy społecznie użytecznej, z zaokrągleniem, w górę, do pełnego miesiąca. Pracę społecznie użyteczną określa się w miesiącach oraz ustala wymiar godzin pracy od 20 do 40 godzin w stosunku miesięcznym, kierując się wskazaniami zawartymi w art. 53 Kodeksu karnego.

[…]

§ 3. Przepisy § 1 i 2 stosuje się odpowiednio do grzywny określonej kwotowo, z tym że górna granica grzywny podlegającej zamianie nie może przekroczyć 240 000 złotych, a miesiąc pracy społecznie użytecznej jest równoważny grzywnie w kwocie do 20 000 złotych.

Zastępcza kara ograniczenia wolności odbywana jest na zasadach właściwych dla kary ograniczenia wolności w ogóle. Warunkiem sine qua non jest zatem chęć podjęcia prac społecznych. W razie braku zgody, sprawca musi się liczyć z zastępczą karą pozbawienia wolności. Jak podkreślił przy tym Sąd Apelacyjny w Krakowie (postanowienie z dnia 20 czerwca 2017 r., II AKzw 471/17):

„Zamiana grzywny na pracę społecznie użyteczną jest zawsze fakultatywna. Sąd nie ma obowiązku stosować tej formy wykonania kary grzywny jako warunku niezbędnego do orzeczenia wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności. Obowiązek zarządzenia wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności powstaje w wyniku negatywnej oceny możliwości ściągnięcia grzywny w drodze egzekucji oraz niemożliwości lub niecelowości wykonania jej w formie pracy społecznie użytecznej. Orzekając o zamianie grzywny na karę izolacyjną, sąd powinien rozważyć taką możliwość w ramach przedmiotu tego postępowania (art. 46 § 1 pkt 1 i 2 KKW)”.

Zastępcza kara pozbawienia wolności

Zgodnie z art. 46 § 1 Kodeksu karnego wykonawczego:

§ 1. Jeżeli egzekucja grzywny okazała się bezskuteczna lub z okoliczności sprawy wynika, że byłaby ona bezskuteczna, sąd zarządza wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności, gdy:

1) skazany oświadczy, że nie wyraża zgody na podjęcie pracy społecznie użytecznej zamienionej na podstawie art. 45 albo uchyla się od jej wykonania, lub

2) zamiana grzywny na pracę społecznie użyteczną jest niemożliwa lub niecelowa.

Już w tym miejscu warto odnotować, iż nawet jeśli sąd zarządzi już zastępczą karę pozbawienia wolności, istnieje możliwość wstrzymania jej wykonania w wypadku, o którym mowa w przytoczonym art. 46 § 1 pkt 1, jeżeli skazany oświadczy na piśmie, że podejmie pracę społecznie użyteczną i podda się rygorom z nią związanym. Wstrzymanie następuje do czasu wykonania pracy społecznie użytecznej lub złożenia kwoty pieniężnej przypadającej jeszcze do uiszczenia tytułem grzywny.

Jaki wymiar ma zastępcza kara pozbawienia wolności? Zgodnie z wolą ustawodawcy, jeden dzień pozbawienia wolności jest równoważny dwóm stawkom dziennym grzywny (w przypadku grzywny określonej kwotowo – grzywnie w kwocie od 20 do 4.000 złotych). Kara zastępcza nie może jednak przekroczyć 12 miesięcy pozbawienia wolności, jak również górnej granicy kary pozbawienia wolności określonej przez ustawę za dane przestępstwo. Jeżeli ustawa nie przewiduje za dane przestępstwo kary izolacyjnej, górna granica zastępczej kary pozbawienia wolności nie może przekroczyć 6 miesięcy.

Co istotne, jeśli grzywna została w części uiszczona lub ściągnięta w drodze egzekucji, bądź też w części została wykonana w formie pracy społecznie użytecznej, zastępcza kara pozbawienia wolności uwzględniać będzie tylko karę pozostającą jeszcze do wykonania.

Zamiana kary ograniczenia wolności na zastępczą karę pozbawienia wolności

Odpowiadając na wstępie na często pojawiające się w praktyce pytanie o zastępczą karę grzywny, podkreślić należy, że obecnie nie ma możliwości zamiany kary ograniczenia wolności na karę pieniężną. Istniała ona do końca 2011 roku, w obecnym stanie prawnym brak jest ku temu podstawy.

Pewną alternatywną jest przy tym możliwość zamiany formy kary ograniczenia wolności – z prac społecznie użytecznych na potrącenie wynagrodzenia za pracę. Zgodnie bowiem z art. 63a Kodeksu karnego wykonawczego, „W szczególnie uzasadnionych wypadkach sąd może zmienić formę obowiązku wykonywania pracy, przyjmując 20 godzin pracy na cele społeczne za równoważne 10% wynagrodzenia za pracę; orzeczona praca nie może przekroczyć 40 godzin w stosunku miesięcznym”. Alternatywna ta dostępna jest jednak tylko dla osób zatrudnionych na umowę o pracę, nie zaś umów cywilnoprawnych (umowa zlecenie, umowa o dzieło).

Jeśli zatem wykonanie kary ograniczenia wolności nastręcza trudności, skazany musi się liczyć z więzieniem. Jak wynika z art. 65 § 1 i 2 Kodeksu karnego wykonawczego:

§ 1. Jeżeli skazany uchyla się od odbywania kary ograniczenia wolności, sąd zarządza, a jeżeli uchyla się on od świadczenia pieniężnego lub obowiązków orzeczonych na podstawie art. 34 § 3 Kodeksu karnego, sąd może zarządzić wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności. W razie gdy skazany wykonał część kary ograniczenia wolności, sąd zarządza wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności w wymiarze odpowiadającym karze ograniczenia wolności pozostałej do wykonania, przyjmując, że jeden dzień zastępczej kary pozbawienia wolności jest równoważny dwóm dniom kary ograniczenia wolności.

§ 2. Jeżeli ustawa nie przewiduje za dane przestępstwo kary pozbawienia wolności, górna granica zastępczej kary pozbawienia wolności nie może przekroczyć 6 miesięcy.

Uchylanie się od odbywania kary

Zasadniczą przesłaną zarządzenia zastępczej kary pozbawienia wolności jest uchylanie się przez skazanego od obywania kary ograniczenia wolności, bądź też – tutaj uwaga – uchylanie się od uiszczenia świadczenia pieniężnego lub wykonania innych obowiązków nałożonych na niego w wyroku w związku z karą ograniczenia wolności. Samo sumienne wykonywania prac społecznych niekoniecznie zatem uchroni skazanego od więzienia.

W doktrynie wskazuje się następujące zachowania, które uznać można za „uchylanie się od odbywania kary ograniczenia wolności”, uzasadniając zastępczą karę pozbawienia wolności:

• zmiana miejsca stałego pobytu bez zgody sądu;
• odmowa udzielania wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary na żądanie sądu lub kuratora sądowego;
• rozwiązanie stosunku pracy bez zgody sądu (w przypadku kary polegającej na potrąceniu wynagrodzenia za pracę);
• niestawianie się na wezwanie sądowego kuratora zawodowego w celu rozpoczęcia pracy bądź oświadczenie, że nie wyraża się zgody na podjęcie pracy;
• niepodjęcie pracy w wyznaczonym terminie;
• niesumienne wykonywaniu pracy;
• uporczywe nieprzestrzeganie ustalonego porządku i dyscypliny pracy.

W ramach postępowania o zamianę kary ograniczenia wolności na karę zastępczą sąd ustalać będzie właśnie fakty przesądzające o tym, że skazany nie podporządkował się rygorom związanym z karą ograniczenia wolności. Skazany oraz jego obrońca mogą brać przy tym udział w posiedzeniu sądu i wskazywać okoliczności, które podważać będą zarzut uchylania się od odbywania kary. Patrząc chociażby na wyżej wskazane przykładowe zachowania, nie każda sytuacja jest „zero-jedynkowa”.

Wstrzymanie wykonania kary zastępczej

Podobnie jak w przypadku zamiany kary grzywny, zastępcza kara pozbawienia wolności zarządzona w miejsce kary ograniczenia wolności również może zostać wstrzymana. Jak wynika z art. 65a § 1 Kodeksu karnego wykonawczego:

Sąd może w każdym czasie wstrzymać wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności w wypadku, gdy skazany oświadczy na piśmie, że podejmie odbywanie kary ograniczenia wolności i podda się rygorom z nią związanym; wstrzymanie następuje do czasu wykonania orzeczonej kary ograniczenia wolności.

Zwrot „w każdym czasie” oznacza tutaj, że wstrzymanie może nastąpić wraz z samą decyzją o zarządzeniu wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności. Decyzja o wstrzymanie ma jednak charakter fakultatywny, co oznacza, że samo pisemne oświadczenie skazanego nie obliguje sądu do wydania takiej decyzji. Jest to niestety kwestia uznaniowa, stąd oświadczenie powinno zawierać odpowiednie uzasadnienie – tak, aby przekonać sąd co do wiarygodnej postawy skazanego. Jeżeli zastępcza kara pozbawienia wolności została wstrzymana, niemniej skazany uchyla się od odbywania kary ograniczenia wolności, sąd zarządzi  wykonanie kary zastępczej. Co zarazem istotne, nie jest dopuszczalne ponowne wstrzymanie wykonania tej samej zastępczej kary pozbawienia wolności.

Zażalenie na postanowienie o zarządzeniu zastępczej kary pozbawienia wolności

Decyzja o zastępczej karze pozbawienia wolności podlega zaskarżeniu. Na postanowienie w przedmiocie zarządzenia wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności przysługuje zażalenie zarówno w przypadku zamiany kary grzywny (art. 46 § 5 k.k.w.), jak i w przypadku zamiany kary ograniczenia wolności (art. 65 § 4 k.k.w.). Na zażalenie mamy 7 dni od daty ogłoszenia postanowienia.

Zastępcza kara pozbawienia wolności w SDE

Zastępcza kara pozbawienia wolności nie zawsze jednak musi oznaczać więzienie. W myśl art. 43lb Kodeksu karnego wykonawczego, zastępcza kara pozbawienia wolności może być także wykonywana w systemie dozoru elektronicznego. Aby to nastąpiło, należy przede wszystkim wystąpić z wnioskiem o udzielenie zezwolenia na odbycie kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego. Sąd penitencjarny będzie badał spełnienie przesłanek dozoru elektronicznego na zasadach ogólnych. W kontekście tym odsyłam Państwa do wpisu: DOZÓR ELEKTRONICZNY, czyli SDE.

Adwokat Prawo Karne Kraków

Kara wolnościowa zamiast kary pozbawienia wolności jest niewątpliwą ulgą dla osoby oskarżonej o popełnienie przestępstwa. Pamiętać jednak należy, że prawomocnie orzeczona kara może ulec jeszcze zmianie na etapie wykonawczym. O czym była mowa powyżej, nie każdy przypadek nieuiszczenia grzywny w terminie czy niewykonywania kary ograniczenia wolności oznacza od razu więzienie. Sąd podejmuje w tym zakresie odrębną decyzję, ustalając wszystkie okoliczności sprawy, a skazany może rzecz jasna bronić swych interesów. Podkreślić niemniej trzeba, że zwłaszcza w przypadku kary ograniczenia wolności kwestią kluczową jest bieżący kontakt z kuratorem sądowym. Sytuacja, gdy ktoś „zapomniał” po raz któryś stawić się na wezwanie kuratora, trudna jest w praktyce do obrony.

Jeżeli potrzebowaliby Państwo pomocy prawnej w opisanym zakresie, zapraszam na spotkanie w Kancelarii Adwokackiej w Krakowie. Obszar mojej działalności obejmuje nie tylko Kraków, lecz również Katowice, Częstochowę, Kielce, Tarnów czy Rzeszów. W razie potrzeby pomoc prawna może być przy tym świadczona na terenie całego kraju, a spotkanie może odbyć się w trybie zdalnym przy zachowaniu odpowiednich środków bezpieczeństwa.