Odpowiedzialność posiłkowa z art. 24 k.k.s.

Odpowiedzialność posiłkowa jest specyficzną instytucją prawa karnego skarbowego. Konsekwencje karnoskarbowe dosięgnąć mogą nie tylko sprawcę czynu zabronionego, lecz również podmiot, w imieniu którego sprawca działał i który z racji popełnienia przez sprawcę przestępstwa osiągnął pewną wymierną korzyść majątkową. Odpowiedzialność posiłkowa z art. 24 k.k.s. jest zarazem odrębną instytucją niż odpowiedzialność podmiotów zbiorowych za czyny zagrożone pod groźbą kary i rządzi się innymi zasadami, w tym – innymi okolicznościami ekskulpacyjnymi. Warto przyjrzeć się tej regulacji.

Odpowiedzialność posiłkowa na gruncie KKS

Odpowiedzialność posiłkowa uregulowana została w art. 24 k.k.s. Zgodnie z jego treścią:

„§ 1. Za karę grzywny wymierzoną sprawcy przestępstwa skarbowego czyni się w całości albo w części odpowiedzialną posiłkowo osobę fizyczną, osobę prawną albo jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, jeżeli sprawcą czynu zabronionego jest zastępca tego podmiotu prowadzący jego sprawy jako pełnomocnik, zarządca, pracownik lub działający w jakimkolwiek innym charakterze, a zastępowany podmiot odniósł albo mógł odnieść z popełnionego przestępstwa skarbowego jakąkolwiek korzyść majątkową.

§ 2. Przepis § 1 stosuje się odpowiednio do ściągnięcia równowartości pieniężnej przepadku przedmiotów.

§ 3. W razie nałożenia odpowiedzialności posiłkowej przy wymiarze kary grzywny stosuje się odpowiednio art. 23 § 3.

§ 4. Jeżeli odpowiedzialność, o której mowa w § 1 i 2, nałożono na kilka podmiotów odpowiedzialnych posiłkowo, odpowiadają oni solidarnie, chyba że ze względu na okoliczności sprawy sąd określi zakres odpowiedzialności każdego z nich stosownie do osiągniętej korzyści majątkowej.

§ 5. Niezależnie od nałożenia odpowiedzialności posiłkowej sąd zobowiązuje podmiot, który uzyskał korzyść majątkową, do jej zwrotu w całości albo w części na rzecz Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego; nie dotyczy to korzyści majątkowej podlegającej zwrotowi na rzecz innego uprawnionego podmiotu.”

W § 1 ustanowiona została tym samym odpowiedzialność posiłkowa za wymierzoną sprawcy karę grzywny, natomiast w § 2 – za orzeczony wobec niego środek karny w postaci ściągnięcia równowartości pieniężnej przepadku przedmiotów. W § 5 ustawodawca przewidział odrębną podstawę prawną do zobowiązania podmiotu, który uzyskał korzyść majątkową, do jej zwrotu w całości albo w części. Co istotne, jedno nie wyklucza drugiego – obowiązek zwrotu korzyści majątkowej może zostać nałożony obok odpowiedzialności posiłkowej.

Kogo można pociągnąć do odpowiedzialności posiłkowej?

W praktyce odpowiedzialność posiłkowa nakładana jest zazwyczaj na spółkę prawa handlowego, w imieniu której działał sprawca – najczęściej członek zarządu. Podmioty zakres odpowiedzialności posiłkowej jest przy tym szerszy. Obejmuje ona generalnie osoby fizyczne, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną.

Przykładowo, odpowiedzialność posiłkowa może zatem zostać nałożona na osobę prowadzącą jednoosobową działalność gospodarczą reprezentowaną przez pełnomocnika, czy wspólnotę mieszkaniową reprezentowaną przez zarząd. Jest to niewątpliwie odstępstwo od zasady indywidualizacji odpowiedzialności karnej (karnoskarbowej).

Przesłanki odpowiedzialności posiłkowej

Odpowiedzialność posiłkowa na gruncie KKS warunkowana jest następującymi przesłankami:

• skazanie sprawcy na karę grzywny (odpowiednio orzeczenie ściągnięcia równowartości pieniężnej przepadku przedmiotów);
• działanie sprawcy jako zastępca danego podmiotu;
• odniesienie lub możliwość odniesienia korzyści majątkowej przez ten podmiot;
• brak możliwości uiszczenia lub ściągnięcia od sprawcy wymierzonej grzywny (równowartości pieniężnej przepadku przedmiotów).

Zastępcą podmiotu w myśl art. 24 § 1 k.k.s. jest ten, kto prowadzi sprawy podmiotu jako pełnomocnik, zarządca, pracownik lub działający w jakimkolwiek innym charakterze. Owo działanie „w jakimkolwiek innym charakterze” jest swoistą klauzulą dopełniającą, obejmującą wszelkiego rodzaju stosunki zobowiązaniowe (pracownik, zleceniobiorca, komisant, etc.).

Zastępca taki musi zostać uznany za winnego popełnienia przestępstwa skarbowego i skazany w orzeczeniu kończącym postępowanie na karę grzywny, względnie – musi wobec niego zostać orzeczony środek karny ściągnięcia równowartości pieniężnej przepadku przedmiotów. Jeżeli zastępca podmiotu został uniewinniony od stawianych mu zarzutów, odpowiedzialność posiłkowa nie wchodzi w rachubę. Zasadna jest zarazem teza, że przestępstwo skarbowe, za które został skazany zastępca, winno pozostawać w związku przyczynowy z odniesioną lub możliwą do odniesienia korzyścią majątkową. Jak wynika z kolei z art. 53 § 13 k.k.s., „korzyścią majątkową lub osobistą jest korzyść zarówno dla siebie, jak i dla kogo innego”. Już w tym miejscu godzi się odnotować, że odpowiedzialność posiłkowa nie jest warunkowana świadomością podmiotu co do przestępczego działania przestępcy, jak również świadomością możliwej korzyści majątkowej.

Wreszcie, przesłanką aktualizującą samo wykonanie odpowiedzialności posiłkowej, jest nieskuteczność egzekucji kary grzywny (ściągnięcia równowartości pieniężnej przepadku przedmiotów). Jeżeli grzywna zostanie zapłacona przez samego sprawcę bądź należność tę uda się zaspokoić z jego majątku w toku egzekucji, odpowiedzialność posiłkowa nie będzie się aktualizować.

Okoliczności wyłączające odpowiedzialność posiłkową

Czy odpowiedzialność posiłkowa ma charakter absolutny? Niekoniecznie. W art. 25 § 1-2 k.k.s. ustawodawca przewidział okoliczności wyłączające odpowiedzialność posiłkową. Zgodnie mianowicie z tym przepisem:

„§ 1. Odpowiedzialności posiłkowej nie stosuje się wobec państwowych jednostek budżetowych, o których mowa w przepisach o finansach publicznych.

§ 2. Odpowiedzialność posiłkowa nie obciąża spadku.”

Z drugiej strony, jak zastrzeżono w art. 25 § 3 k.k.s., odpowiedzialność posiłkowa nie wygasa w razie śmierci sprawcy, jeśli nastąpiła ona po uprawomocnieniu się wyroku skazującego, jak również w sytuacji, gdy kary grzywny lub środka karnego ściągnięcia równowartości pieniężnej przepadku przedmiotów nie wykonano z uwagi na nieobecności skazanego w kraju.

Problem zawinienia: wina w wyborze, wina w nadzorze, wina w organizacji

Mając na uwadze wymienione powyżej przesłanki odpowiedzialności posiłkowej, zasadnicza linia obrony podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej sprowadzać się powinna do wykazania bezzasadności zarzutu stawianego jego zastępcy. Wyrok uniewinniający jest bowiem z korzyścią dla obu stron. Czy podmiot może się ekskulpować brakiem winy po swojej stronie? Faktem jest, iż – odmiennie od regulacji dotyczącej odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary – ustawodawca nie wprowadził klauzuli zawinienia do regulacji odpowiedzialności posiłkowej. Zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie zwykło się jednak podkreślać, iż także ta instytucja opiera się na istnieniu winy po stronie podmiotu odpowiedzialnego posiłkowo w postaci winy w zakresie wyboru (culpa in eligendo) lub nadzoru (culpa in custodiendo), względnie w postaci winy w organizacji.

Odmienne stanowisko, zgodnie z którym odpowiedzialność posiłkowa opierałaby się na zasadzie ryzyka, gdzie zasadniczą podstawą przypisania odpowiedzialności byłby szczególny stosunek łączący podmiot ze sprawcą przestępstwa, jest nie do pogodzenia z konstytucyjnymi wymogami odpowiedzialności represyjnej. W kontekście tym odsyłam Państwa do uzasadnienia wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 listopada 2004 r., sygn. akt K 18/03, dotyczącego quasi-karnej odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, dostępnego na portalu ipo.tybunał.gov.pl pod tym linkiem.

W świetle powyższego, dodatkowym argumentem na korzyść podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej z art. 24 k.k.s. będzie brak winy w wyborze lub nadzorze bądź brak winy w organizacji. Jeżeli osoba pełniąca funkcję zastępcy posiadała odpowiednie przygotowanie do zajmowania się powierzonymi jej sprawami i poddana była jednocześnie odpowiedniemu nadzorowi, to odpowiedzialność posiłkowa winna być wyłączona. Taka sytuacja powinna mieć też miejsce w sytuacji, gdy zastępowany podmiot wdrożył uprzednio w firmie politykę przeciwdziałania popełnianiu przestępstw.

Obrona w postępowaniu karnym a decyzja podatkowa

Częstym pytaniem, z którym spotykam się w praktyce, jest to, czy wydana w postępowaniu podatkowym decyzja zamyka także sprawę karną? Czy decyzja podatkowa jest wiążąca dla sadu karnego? Odpowiedź na te pytania jest negatywna. Faktem jest, że sąd karny nie ma kompetencji do wiążącego określenia wysokości zobowiązania podatkowego, co leży w wyłącznej gestii organów podatkowych i podlega weryfikacji w toku postępowania sądowoadministracyjnego. Poczynione przez organy podatkowe ustalenia faktyczne nie przesądzają jednak w sposób automatyczny o realizacji znamion przestępstwa skarbowego i odpowiedzialności karnej jednostki, a pośrednio – o odpowiedzialności posiłkowej.

W powyższym kontekście warto przytoczyć stanowisko Sądu Najwyższego (wyrok z dnia 29 października 2015 r., IV KK 187/15), w myśl którego:

„W postępowaniu o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe zasada samodzielności jurysdykcyjnej sądu karnego obowiązuje stosownie do art. 113 KKS i w tym postępowaniu nie podlega ani osłabieniu, ani dalszym wyjątkom, niż określone w art. 8 § 2 KPK. Sąd karny jest zatem legitymowany do tego, aby samodzielnie badać kwestię istnienia zobowiązania podatkowego oraz wysokość podatku określonego decyzją organów administracyjnych”.

Stanowisko takie zajął także Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 26 października 2018 r., II AKa 231/18. Jak czytamy:

„W postępowaniu o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe zasada samodzielności jurysdykcyjnej sądu karnego (art. 8 § 1 KPK) obowiązuje stosownie do art. 113 KKS i w tym postępowaniu nie podlega ani osłabieniu, ani dalszym wyjątkom, innym niż określone w art. 8 § 2 KPK. Sąd karny nie jest związany decyzją administracyjną, w tym podatkową, niezależnie od jej deklaratywnego czy konstytutywnego charakteru, a w konsekwencji – nie musi oczekiwać na odpowiednią decyzję organu administracji publicznej”.

Stwierdzić przeto należy, iż jakkolwiek decyzja podatkowa stanowić może istotny dowód w postępowaniu karnym, to podlega on ocenie jak każdy inny element zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego. Co zarazem istotne, prawo do obrony, obejmujące również prawo do wykazywania przed sądem dowodów na swoją korzyść, przysługuje w odpowiednim zakresie także podmiotowi pociągniętemu do odpowiedzialności posiłkowej. Nie ma zatem przeszkód, aby przed sądem karnym powoływać nowe dowody, pominięte w postępowaniu podatkowym, jak również żądać „ponownego” przesłuchania świadków, składających zeznania przed organem podatkowym, bezpośrednio przed sądem karnym.

Adwokat Kraków Prawo Karne Skarbowe

Jako adwokat zajmował się złożonymi sprawami z odpowiedzialnością posiłkową w tle. Nieobce są mi zwłaszcza sprawy o nadłożenie odpowiedzialności posiłkowej na spółki prawa handlowego. Obrona w tych sytuacjach może wymagać niestandardowych rozwiązań dostosowanych do indywidualnych warunków danej sprawy.

Jeżeli potrzebowaliby Państwo pomocy prawnej w opisanym zakresie, zapraszam na spotkanie w Kancelarii Adwokackiej w Krakowie. Obszar mojej działalności obejmuje nie tylko Kraków, lecz również Katowice, Częstochowę, Kielce, Tarnów czy Rzeszów. W razie potrzeby pomoc prawna może być przy tym świadczona na terenie całego kraju, a spotkanie może odbyć się w trybie zdalnym przy zachowaniu odpowiednich środków bezpieczeństwa.