Blog

Odpowiedzialność za długi podatkowe małżonka i konkubenta

Przy okazji różnych postępowań związanych z odpowiedzialnością karnoskarbową, bardzo często pojawia się temat odpowiedzialności na zobowiązania podatkowe małżonka. Jak wygląda w tym przypadku odpowiedzialność za długi podatkowe? Czy sam fakt bycia w związku z małżeńskim z osobą, która posiada zaległości majątkowe, oznacza, że urząd skarbowy może żądać zapłaty od drugiego z małżonków? W niniejszym wpisie postaram się przybliżyć tę problematykę.

Spis treści

Odpowiedzialność za długi podatkowe

Podstawowa zasada odpowiedzialności za długi podatkowe została określona w art. 26 ordynacji podatkowej. Zgodnie z tym przepisem: „Podatnik odpowiada całym swoim majątkiem za wynikające ze zobowiązań podatkowych podatki.”

Odpowiedzialność podatkowa w pierwszej kolejności dotyczy samego podatnika. Jest niejako naturalną konsekwencją tego, że dług jest po jego stronie. Odpowiedzialność ta ma charakter obiektywny i jest niezależna od tego, czy niewykonanie określonego obowiązku było zawinione czy też nie. Kwestia winy może mieć znaczenia dopiero na etapie ewentualnego postępowania karnoskarbowego, które ma charakter odrębny od postępowania podatkowego.

Odpowiedzialność za długi podatkowe małżonka

Odpowiedzialność majątkowa za długi podatkowe małżonka uregulowana została w pierwszej kolejności w art. 29 ordynacji podatkowej, zgodnie z którym:

„§ 1. W przypadku osób pozostających w związku małżeńskim odpowiedzialność, o której mowa w art. 26, obejmuje majątek odrębny podatnika oraz majątek wspólny podatnika i jego małżonka.

§ 2. Skutki prawne ograniczenia, zniesienia, wyłączenia lub ustania wspólności majątkowej nie odnoszą się do zobowiązań podatkowych powstałych przed dniem:

1) zawarcia umowy o ograniczeniu lub wyłączeniu ustawowej wspólności majątkowej;

2) zniesienia wspólności majątkowej prawomocnym orzeczeniem sądu;

3) ustania wspólności majątkowej w przypadku ubezwłasnowolnienia małżonka;

4) uprawomocnienia się orzeczenia sądu o separacji.

§ 3. Przepisy § 1 i 2 stosuje się odpowiednio do płatnika oraz inkasenta.”

Z powyższego przepisu można wyprowadzić dwa zasadnicze wnioski. Po pierwsze, w przypadku, w którym pomiędzy małżonkami została ustanowiona rozdzielność majątkowa, małżonkowie nie będą odpowiadali za długi swojego współmałżonka, które powstały po ustanowieniu rozdzielności. Po drugie, odpowiedzialność za długi podatkowe małżonka jest ograniczana długością czasu trwania wspólności majątkowej małżeńskiej. Jeżeli wspólność ta zostanie zniesiona, współmałżonek może odpowiadać z majątku wspólnego jedynie za te zobowiązania, które powstały do chwili ustania wspólności.

Rozdzielność majątkowa a urząd skarbowy

Odpowiedzialność za długi podatkowe doznaje zatem ograniczania w przypadku rozdzielności majątkowej. Najprostszym sposobem na zniesienie wspólności majątkowej małżeńskiej i wprowadzenie ustroju rozdzielności majątkowej pomiędzy małżonkami jest zawarcie umowy majątkowej małżeńskiej, tzw. intercyzy. Umowę taką zawiera się u notariusza i można to zrobić zarówno przed ślubem, jak i po zawarciu związku małżeńskiego. W tym pierwszym przypadku wspólność majątkowa nigdy nie powstanie, natomiast w drugim – rozdzielność majątkowa będzie ustanowiona od dnia zawarcia małżeńskiej umowy majątkowej.

Zawarcie intercyzy automatycznie ogranicza odpowiedzialność z majątku wspólnego za przyszłe długi podatkowe i jest niezależna od poinformowania o tym fakcie organu podatkowego. Tak też stwierdził Wojewódzki Sąd Administracyjny w Łodzi w wyroku z dnia 5 marca 2019 r., sygn. akt: III SA/Łd 974/18:

W przepisie art. 29 § 2 Ordynacji podatkowej nie uzależniono skutków prawnych w nim określonych od faktu powiadomienia organu administracji o umowie wyłączającej ustawową wspólność majątkową. Przepis ten określa ograniczenia przedmiotowe i czasowe odpowiedzialności małżonka lecz nie stawia dodatkowych warunków tego ograniczenia jak np. powiadomienie o ustanowieniu rozdzielności majątkowej małżonków.”

Jeżeli natomiast zobowiązanie podatkowe powstało zanim ustanowiono rozdzielność majątkową, wówczas możliwe będzie skierowanie egzekucji również do przedmiotów majątkowych, które tworzyły majątek wspólny. Jak czytamy w wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Lublinie z dnia 28 listopada 2018 r., sygn. akt: I SA/Lu 581/18:

„Jeżeli zobowiązanie podatkowe powstało przed datą zawarcia umowy o rozdzielności majątkowej, to zgodnie z art. 29 § 2 Ordynacji podatkowej, egzekucji mogła zostać skutecznie skierowana nie tylko do majątku odrębnego zobowiązanej, ale też do majątku wspólnego małżonków (tj. tych składników, które majątek ten tworzyły przed zawarciem umowy o rozdzielności majątkowej).

Bez znaczenia przy tym pozostaje fakt, że decyzja w sprawie podatkowej wydana została po dacie ustanowienia rozdzielności majątkowej, jak też fakt, że po tej dacie wystawiono tytuł wykonawczy. Omawiany przepis ustawy Ordynacja podatkowa nie pozostawia wątpliwości, że skutki prawne wyłączenia wspólności majątkowej nie odnoszą się do zobowiązań podatkowych powstałych przed dniem zawarcia umowy o wyłączeniu ustawowej wspólności majątkowej. W ten sposób ustawodawca zabezpieczył interesy Skarbu Państwa przed nieuczciwymi podatnikami, unikającymi płacenia danin publicznych i dążącymi do bezskuteczności egzekucji.”

Zniesienie wspólności majątkowej z datą wsteczną a ograniczenie odpowiedzialności za długi podatkowe

Przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego przewidują prawo żądania przez jednego z małżonków ustanowienia rozdzielności majątkowej przez sąd w trakcie trwania małżeństwa. Może to przy tym nastąpić tylko z ważnych powodów. Co do zasady rozdzielność majątkowa powstaje z dniem oznaczonym w wyroku, który ją ustanawia, najczęściej jest to data wyrokowania lub data wytoczenia powództwa. W wyjątkowych jednak sytuacjach sąd może ustanowić rozdzielność majątkową z dniem wcześniejszym niż dzień wytoczenia powództwa, w szczególności wtedy, jeżeli małżonkowie przez dłuższy okres czasu żyli w rozłączeniu.

Dłuższa rozłąka nie jest oczywiście jedynym przypadkiem, kiedy można ustanowić rozdzielność majątkową z datą wsteczną. Każda sytuacja badana jest indywidualnie. Jedynie dla przykładu można tutaj wskazać na trwonienie majątku czy doprowadzenie do znacznych rozporządzeń majątkiem bez wiedzy i zgody drugiego małżonka.

Rozdzielność majątkowa z datą wsteczną wpływa na odpowiedzialność za długi podatkowe. Mając na uwadze obecną treść art. 29 ordynacji podatkowej, wyrok sądu wprowadzający rozdzielność majątkową z datą wsteczną jest bowiem wiążący dla organów podatkowych. Oznacza to, że małżonek nie będzie odpowiadał za długi podatkowe swojego współmałżonka powstałe przed datą ustalenia rozdzielności majątkowej. Potwierdził to także Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 17 maja 2017 r., sygn. akt: V CSK 575/16, w którym czytamy:

„Wobec niezamieszczenia w ustawie z dnia 12 września 2002 roku o zmianie ustawy – Ordynacja podatkowa oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 169, poz. 1387), która znowelizowała art. 29 § 2 pkt 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 roku – Ordynacja podatkowa (t.j. Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.) przepisów przejściowych wyjaśniających sposób jego włączenia do systemu prawnego, przyjąć należy, że orzeczenia sądowe, znoszące wspólność majątkową między podatnikiem a jego małżonkiem, które uprawomocniły się po wejściu tego przepisu w życie, wywierają skutek w pełnym zakresie z niego wynikającym i powodują, że – jeżeli zniesienie wspólności nastąpiło z datą wsteczną – to od tej daty powstaje zmieniony stan prawny rzutujący na przedmiot odpowiedzialności za zobowiązania podatkowego jednego z małżonków. Odpowiedzialność całym majątkiem wspólnym małżonków zastępuje odpowiedzialność zobowiązanego z jego majątku odrębnego i ułamkowego udziału w dotychczasowym majątku wspólnym.”

Całe uzasadnienie przedmiotowego wyroku znajdą Państwo pod tym linkiem.

Odpowiedzialność za długi podatkowe małżonka po rozwodzie

W niektórych przypadkach również orzeczenie rozwodu nie będzie chroniło całkowicie od odpowiedzialności za długi podatkowe małżonka. Zgodnie bowiem z art. 110 ordynacji podatkowej:

„§ 1. Rozwiedziony małżonek podatnika odpowiada całym swoim majątkiem solidarnie z byłym małżonkiem za zaległości podatkowe z tytułu zobowiązań podatkowych powstałych w czasie trwania wspólności majątkowej, jednakże tylko do wysokości wartości przypadającego mu udziału w majątku wspólnym.

§ 2. Odpowiedzialność, o której mowa w § 1, nie obejmuje:

1) niepobranych należności wymienionych w art. 107 § 2 pkt 1;

2) odsetek za zwłokę oraz kosztów egzekucyjnych powstałych po dniu uprawomocnienia się orzeczenia o rozwodzie.

§ 3. Przepisy § 1 i 2 stosuje się odpowiednio w razie unieważnienia małżeństwa oraz separacji.”

Odpowiedzialność za długi podatkowe byłego małżonka koreluje z regulacją dotyczącą samego ustanowienia rozdzielności majątkowej pomiędzy małżonkami. W przypadku rozwodu, który notabene również wprowadza z mocy prawa rozdzielność majątkową (więcej w tym temacie w odrębnym wpisie dotyczącym rozwodu), organ podatkowy może żądać od małżonka rozwiedzionego zapłaty za długi podatkowe byłego małżonka, ale tylko do wysokości przypadającego mu udziału w majątku wspólnym.

Odpowiedzialność za długi podatkowe byłego małżonka nie rozciąga się natomiast na należności, które podatnik miał obowiązek pobrać i wpłacić jako płatnik lub inkasent. Warto również zaznaczyć, że w zakresie, w jakim odpowiedzialność podatkowa ograniczona jest do wysokości udziału w majątku wspólnym, chodzi tu o rzeczywistą wartość, przy czym bez znaczenia jest to, czy małżonek rzeczywiście tę wartość otrzymał. Kwestią tą zajmował się Wojewódzki Sąd Administracyjne w Gliwicach w wyroku z dnia 17 stycznia 2017 r., sygn. akt: III SA/Gl 994/16:

„Decyzja o przeniesieniu odpowiedzialności na byłego współmałżonka ma charakter odpowiedzialności osobistej ograniczonej kwotowo. Tym samym odpowiada on z całego swojego majątku, ale tylko do wysokości wartości przypadającego mu udziału w majątku wspólnym. Przy czym nie chodzi tutaj o cenę zakupu poszczególnych przedmiotów wchodzących w skład majątku wspólnego, lecz o rzeczywistą wartość tego udziału. Jeżeli organ nie dysponuje dokumentami o podziale majątku małżonków w postaci umowy czy wyroku sądowego to musi czynić w tym zakresie własne ustalenia. Jest to wartość hipotetyczna i nie wymaga, aby małżonek ją otrzymał.”

Odpowiedzialność za długi podatkowe małżonka i konkubenta związane z prowadzeniem działalności gospodarczej

W pewnych okolicznościach przepisy prawa przewidują odpowiedzialność za długi podatkowe także innych członków rodziny, a nawet osób pozostających w faktycznym pożyciu, czyli tzn. konkubentów. Zgodnie mianowicie z art. 111 ordynacji podatkowej:

„§ 1. Członek rodziny podatnika odpowiada całym swoim majątkiem solidarnie z podatnikiem prowadzącym działalność gospodarczą za zaległości podatkowe wynikające z tej działalności i powstałe w okresie, w którym stale współdziałał z podatnikiem w jej wykonywaniu, osiągając korzyści z prowadzonej przez niego działalności.

§ 2. Odpowiedzialność, o której mowa w § 1, nie dotyczy osób, które w okresie stałego współdziałania z podatnikiem były osobami, wobec których na podatniku ciążył obowiązek alimentacyjny – w zakresie wynikającym z obowiązku alimentacyjnego.

§ 3. Za członków rodziny podatnika uważa się zstępnych, wstępnych, rodzeństwo, małżonków zstępnych, osobę pozostającą w stosunku przysposobienia oraz pozostającą z podatnikiem w faktycznym pożyciu.

§ 4. Przepis § 1 stosuje się również do małżonków, którzy zawarli umowę o ograniczeniu lub wyłączeniu wspólności majątkowej, których wspólność majątkowa została zniesiona przez sąd, oraz małżonków pozostających w separacji.

§ 5. Odpowiedzialność, o której mowa w § 1:

1) ograniczona jest do wysokości uzyskanych korzyści;

2) nie obejmuje niepobranych należności wymienionych w art. 107 § 2 pkt 1, z wyjątkiem należności, które nie zostały pobrane od osób wymienionych w § 3 i 4.”

Wskazany przepis w § 3 zawiera autonomiczną definicję członka rodziny, która obejmuje także konkubenta – osoba pozostająca z podatnikiem w faktycznym pożyciu, i nie można tu posługiwać powszechnym znaczeniem tego pojęcia. Tak też wyjaśnił Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 25 maja 2012 r., sygn. akt: II FSK 2116/10:

„Ponieważ art. 111 § 3 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (t.j. Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.) normuje kwestię odpowiedzialności za zaległości podatkowe członków rodziny podatnika, z woli ustawodawcy ograniczono krąg podmiotów traktowanych jako członkowie rodziny. Tezę tę wspiera użycie w tym przepisie słów “uważa się”. Nie zawiera on zatem uniwersalnej definicji członka rodziny, mającej zastosowanie do innych sytuacji objętych regulacją prawnopodatkową, przeciwnie – ma charakter autonomiczny. Oznacza to, że pojęciu, o którym mowa, przypisano szczególne, odbiegające od powszechnie przyjętego znaczenie.”

Jak wynika z powyższej regulacji, odpowiedzialność za długi podatkowe konkubenta może wystąpić w sytuacji, w której osoba współodpowiedzialna współdziałała w prowadzeniu działalności partnera i osiągała z niej korzyści. Warto podkreślić, że oba te warunki muszą wystąpić łącznie. W kontekście tym warto zwrócić uwagę na wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Białymstoku z dnia 2 kwietnia 2014 r., sygn. akt: I SA/Bk 25/14, w którym czytamy:

„Odpowiedzialność osób trzecich jest instytucją prawną wiążącą skutki istnienia zaległości podatkowych z podmiotem innym niż podatnik. Nie ulega zatem wątpliwości, że dana regulacja ma charakter wyjątkowy. Osoby trzecie ponoszą odpowiedzialność za cudzy dług, jednakże odpowiedzialność ta wynikać może wyłącznie z mocy konkretnego przepisu ustawy, a do kręgu tych osób należą wyłącznie podmioty wymienione w art. 110 – 117 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r.- Ordynacja podatkowa (t.j. Dz.U. z 2012 r. poz. 749). Katalog osób trzecich ponoszących odpowiedzialność z tytułu cudzych zaległości podatkowych ma przy tym charakter zamknięty.

Podkreślenia wymaga, że orzeczenie o odpowiedzialności osób trzecich nie uwalnia dłużnika od tej odpowiedzialności, tylko poszerza krąg podmiotów, od których organ podatkowy może dochodzić zaspokojenia przeterminowanych zobowiązań. Odpowiedzialność osób trzecich w Ordynacji podatkowej ma charakter subsydiarny w stosunku do odpowiedzialności podatnika (płatnika, inkasenta). Zależna jest nadto od istnienia zobowiązania podatkowego oraz od jego realizacji przez podatnika (a w zasadzie braku realizacji zobowiązania, w całości lub w części). Ma zatem charakter akcesoryjny.”

Co również istotne, odpowiedzialność podatkowa osób trzecich jest limitowana do wartości korzyści majątkowej osiągniętej z działalności gospodarczej partnera. Nie muszą być to przy tym wyłącznie korzyści pieniężnej. Odpowiedzialność za długi podatkowe nie jest od tego uzależniona. Warto w tym miejscu przytoczyć wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 17 września 2015 r., sygn. akt: III AUa 426/15, gdzie stwierdza się:

Odpowiedzialność członka rodziny jest ograniczona przede wszystkim wysokością korzyści, które osiągnął on współdziałając z podatnikiem. […] Korzyści te nie zawsze będą miały wymiar pieniężny. Organ podatkowy, prowadząc postępowanie w zakresie odpowiedzialności członka rodziny, powinien ustalić całkowity wymiar majątkowych korzyści, jakie przypadły mu w związku z prowadzeniem działalności rolniczej razem z podatnikiem. W tym celu niezbędne będzie “przeliczenie” korzyści niemających pieniężnego wymiaru, takich jak np. utrzymanie, zapewnienie mieszkania czy usługi świadczone na rzecz członka rodziny.”

Adwokat Kraków – Pomoc prawna

Odpowiedzialność za długi podatkowe to poważna sprawa. W przypadku, w którym urząd skarbowy nie może uzyskać zaspokojenia z majątku podatnika, będzie korzystał ze wszystkich możliwości prawnych, które pozwalają mu na pociągnięcie do odpowiedzialności osób trzecich. Niestety nie ma co liczyć w takich sprawach na taryfę ulgową. Na szczęście zakres odpowiedzialność podatkowej, jak i krąg podmiotów odpowiedzialnych jest regulowany przez prawo. Co istotne, z uwagi na charakter przepisów rozszerzających zakres odpowiedzialności, normy te muszą być wykładane w sposób zawężający. Swoją sprawę warto zatem skonsultować z adwokatem, który oceni, czy w danej sprawie działania urzędu skarbowego są zgodne z prawem i czy istnieją prawne możliwości uniknięcia odpowiedzialności. W określonych stanach faktycznych będzie to możliwe.

Jeżeli potrzebowaliby Państwo pomocy prawnej w opisanym zakresie, zapraszam na spotkanie w Kancelarii Adwokackiej w Krakowie. Obszar mojej działalności obejmuje nie tylko Kraków, lecz również Katowice, Częstochowę, Kielce, Tarnów czy Rzeszów. W razie potrzeby pomoc prawna może być przy tym świadczona na terenie całego kraju, a spotkanie może odbyć się w trybie zdalnym przy zachowaniu odpowiednich środków bezpieczeństwa.

dr Aleksandra Rychlewska-Hotel, adwokat

dr Aleksandra Rychlewska-Hotel, adwokat

Jestem adwokatem specjalizującym się w prawie karnym. Ukończyłam studia na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie uzyskałam również stopień doktora nauk prawnych z dziedziny prawa karnego. Jestem członkiem Izby Adwokackiej w Krakowie. Więcej o mnie...

Bezpieczeństwo prawnokarne
Jak mogę Państwu pomóc?
Zakres pomocy prawnej różnić się będzie w zależności od Państwa roli w postępowaniu karnym: osoba oskarżona bądź pokrzywdzona. Odrębna oferta kierowana jest także do jednostek organizacyjnych, gdzie pomoc prawna ma zasadniczo charakter pozaprocesowy.
sprawy karne - osoba pokrzywdzona

Pokrzywdzony

sprawy karne - jednostka organizacyjna

Jednostka organizacyjna

Kontakt