Wniosek o uchylenie tymczasowego aresztowania jest jedną z możliwości doprowadzenia do zmiany środka zapobiegawczego. Chociaż tymczasowe aresztowanie stosowane jest na określony okres czasu, zmiana okoliczności stanowiących podstawę sięgnięcia po ten środek może przemawiać za jego wcześniejszym uchyleniem. Zasada w procesie karnym jest zresztą taka, że organy na bieżąco powinny kontrolować zasadność tymczasowego aresztowania. W praktyce to jednak wniosek o uchylenie tymczasowego aresztowania stanowi impuls do podjęcia działania przez prokuratora lub sąd. Kilka zatem słów w tym temacie.
Spis treści
Uchylenie tymczasowego aresztowania
Tymczasowo aresztowany powinien zostać zwolniony po upływie okresu, na który zastosowano tymczasowe aresztowanie. Pierwotny okres, co do zasady wynoszący 3 miesiące, może jednak ulec wydłużeniu na wniosek prokuratora złożony nie później niż 14 dni przed upływem dotychczas określonego terminu (art. art. 263 § 6 k.p.k.). Gwoli ścisłości, termin ten ma jednak charakter wyłącznie instrukcyjny. Jak podkreśla właśnie Sąd Apelacyjny w Katowicach (postanowienie z dnia 24 listopada 1999 r., II AKz 345/99:
„[…]niedochowanie przez prokuratora 14-dniowego terminu […] do wystąpienia z wnioskiem o przedłużenie tymczasowego aresztowania nie może rodzić żadnych konsekwencji procesowych w zakresie ważności czy skuteczności wniosku. Zawarty w ww. przepisie termin jest jedynie terminem instrukcyjnym i nie należy do przesłanek wpływających na ocenę dopuszczalności i zasadności złożonego wniosku”.
Czy prokurator może uchylić tymczasowe aresztowanie? Dopóki postępowanie jest w fazie śledztwa (dochodzenia), to jak najbardziej. Jakkolwiek decyzja o zastosowaniu tego środka zawsze należy do sądu – nawet w postępowaniu przygotowawczym, to jego uchyleniu bądź zmianie na środek łagodniejszy postanowić może także prokurator. Wynika to wprost z art. 253 § 2 k.p.k., zgodnie z którym „Zastosowany przez sąd środek zapobiegawczy może być w postępowaniu przygotowawczym uchylony lub zmieniony na łagodniejszy również przez prokuratora”.
Kiedy powinno się uchylić tymczasowe aresztowanie?
Zgodnie z art. 253 § 1 k.p.k., środek zapobiegawczy należy niezwłocznie uchylić lub zmienić, jeżeli ustaną przyczyny, wskutek których został on zastosowany, lub powstaną przyczyny uzasadniające jego uchylenie albo zmianę. W kontekście tym odsyłam Państwa do wpisu: Tymczasowe aresztowanie, gdzie omawiam poszczególne przesłanki tego środka.
Okolicznością, przesądzającymi o konieczności uchylenia tymczasowego aresztowania względnie zamiany na środek łagodniejszy, może być przykładowo ustalenie miejsce stałego pobytu podejrzanego i brak obawy jego ucieczki bądź ukrywania się. Uchylenie bądź zamianę tymczasowego aresztowania na inny środek może również uzasadniać wyjątkowo trudna sytuacja rodzinna lub ciężka choroba podejrzanego. Ciekawym przypadkiem jest z tej perspektywy przesłanka tzw. grożącej surowej kary. Będąc konsekwentnym, w przypadku zmiany kwalifikacji prawnej czynu na typ zagrożony niższa karą również tymczasowe aresztowanie oparte na tym argumencie winno zostać uchylone.
W miejscu tym warto przytoczyć stanowisko Sądu Najwyższego, wyrażone m.in. w wyroku z dnia 24 stycznia 2007 r., sygn. akt II KK 152/06, w myśl którego:
„Przepis art. 253 k.p.k. obliguje stosowne organy (prokuratora lub sąd) do dokonywania permanentnej oceny potrzeby lub celowości utrzymywania zastosowanego tymczasowego aresztowania oraz – w konsekwencji – do uchylenia lub zmiany tego środka zapobiegawczego w chwili, gdy ustaną przyczyny, wskutek których został on zastosowany.”
Bieżąca weryfikacja podstaw stosowania tymczasowego aresztowania jest zatem obowiązkiem organ prowadzącego postępowanie. Brak takiej weryfikacji może tymczasem doprowadzić nawet do odpowiedzialności Skarbu Państwa za oczywiście niesłuszne aresztowanie, o której mowa w art. 552 § 4 k.p.k. (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 13 października 1995 r., II KRN 124/95).
Wniosek o uchylenie tymczasowego aresztowania
Na co zawracałam już wyżej uwagę, w praktyce kontrola stosowania tymczasowego aresztowania odbywa się zazwyczaj na wniosek podejrzanego (oskarżonego) lub jego obrońcy. Wniosek o uchylenie tymczasowego aresztowania uregulowany został w art. 254 k.p.k. Zgodnie z jego treścią:
„§ 1. Oskarżony może składać w każdym czasie wniosek o uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego; w przedmiocie wniosku rozstrzyga, najpóźniej w ciągu 3 dni, prokurator, a po wniesieniu aktu oskarżenia do sądu – sąd, przed którym sprawa się toczy.
§ 2. Na postanowienie w przedmiocie wniosku oskarżonemu zażalenie przysługuje tylko wtedy, gdy wniosek został złożony po upływie co najmniej 3 miesięcy od dnia wydania postanowienia w przedmiocie środka zapobiegawczego.
§ 3. Zażalenie na postanowienie sądu rozpoznaje ten sam sąd w składzie trzech sędziów.”
W zakresie, w jakim za uchyleniem lub zmianą tymczasowego aresztowania przemawiać może tylko dekompletacja pozytywnych przesłanek jego stosowania bądź pojawienie się przesłanek negatywnych, również wniosek o uchylenie tymczasowego aresztowania powinien wskazywać na te zaszłości. Organy postępowania nie zawsze będą w stanie samodzielnie ustalić pewne okoliczności, wobec czego inicjatywa strony postępowania jest kluczowa, aby wyciągnąć z aresztu podejrzanego (oskarżonego).
Kiedy można złożyć wniosek o uchylenie tymczasowego aresztowania?
W pierwszej kolejności rozwiać należy wątpliwości co do momentu wystąpienia z wnioskiem. Otóż wniosek o uchylenie tymczasowego aresztowania może zostać złożony w każdym momencie, nawet tydzień po zastosowaniu aresztu. Ograniczenie 3 miesięcy odnosi się natomiast do możliwości skutecznego zaskarżenia postanowienia o odmowie uchylenia aresztu. Przepis art. 254 § 2 k.p.k. jest regulacją szczególną w stosunku do ogólnej zasady z art. 252 k.p.k., w myśl której postanowienie w przedmiocie środka zapobiegawczego podlega zaskarżeniu. Postanowienie o odmowie uchylenia bądź zmiany środka zapobiegawczego – czy to tymczasowego aresztowania czy środka nie izolacyjnego – można zatem skarżyć tylko wtedy, gdy wniosek został złożony po co najmniej 3 miesiącach od dnia wydania ostatniego postanowienia w przedmiocie środka zapobiegawczego.
Stwierdzić konsekwentnie trzeba, że wniosek o uchylenie tymczasowego aresztowania można złożyć w każdej chwili, niemniej – aby przysługiwał nam środek zaskarżenia na ewentualną odmowę – zaleca się jego złożenie dopiero po upływie 3 miesięcy od wydania postanowienia w przedmiocie środka zapobiegawczego. Regulacja ta przeciwdziałać ma „pieniactwu”, niemniej w praktyce znacznie osłabia całą instytucję. Zważywszy że tymczasowe aresztowanie stosowane jest najczęściej na okres 3 miesięcy, a jeśli zachodzi potrzeba jego przedłużenia to znów następuje to na 3 miesiące, zasadniczym środkiem kwestionowania podstaw tymczasowego aresztowania będzie zażalenie na postanowienie o zastosowaniu bądź przedłużeniu aresztu. W tym stanie faktycznym wniosek o uchylenie tymczasowego aresztowania zawsze byłby złożony przed upływem 3 miesięcy od ostatniego postanowienia w przedmiocie tymczasowego aresztowania – zapada ono bowiem raz na 3 miesiące…
Czy wniosek o uchylenie tymczasowego aresztowania mazatem sens? Wszystko zależy od stanu faktycznego sprawy. Jeśli rzeczywiście zaistniały konkretne okoliczności przemawiające za uchyleniem lub zmianą tego środka i prokurator nie będzie mógł tego zakwestionować, to tryb odwoławczy w ogóle może nie być konieczny.
Do kogo złożyć wniosek o uchylenie tymczasowego aresztowania?
Wniosek o uchylenie tymczasowego aresztowania należy złożyć do organu, przed którym toczy się obecnie postępowanie. Jeżeli sprawa jest na etapie postępowania przygotowawczego, to wniosek składa się do prokuratora. Jeśli prokurator skierował już akt oskarżenia do sądu i postępowanie przeszło do fazy jurysdykcyjnej, wniosek o uchylenie tymczasowego aresztowania należy kierować do sądu.
Decyzja w przedmiocie uchylenia bądź zmiany tymczasowego aresztowania na inny środek zapobiegawczy powinna zapaść w terminie 3 dni od złożenia wniosku. Jest to jednak wyłącznie termin instrukcyjny.
Zażalenie na postanowienie o odmowie uchylenia tymczasowego aresztowania
Na postanowienie o odmowie uchylenia bądź zmiany tymczasowego aresztowania na inny środek zapobiegawczy przysługuje zatem zażalenie tylko wtedy, gdy wniosek został złożony po upływie co najmniej 3 miesięcy od dnia wydania postanowienia w przedmiocie tego środka. Złożone zażalenie nie zostanie przyjęte. W razie wątpliwości, czas ten liczyć należy właśnie od momentu wydania postanowienia, nie zaś jego uprawomocnienia.
Jeżeli w warunkach danej sprawy będzie istniała możliwość zaskarżenia decyzji odmownej, zażalenie na postanowienie prokuratora rozpoznawać będzie sąd rejonowy, w którego okręgu prowadzi się postępowanie. Jeżeli sprawa jest już na etapie sądowym i decyzję odmowną wydał sąd, zażalenie będzie rozpoznawał ten sam sąd w składzie trzech sędziów. Jak podkreśla Sąd Apelacyjny w Krakowie (postanowienie z dnia 13 marca 2018, sygn. akt II AKz 93/18):
„Zgodnie z art. 254 § 3 KPK zażalenie na postanowienie sądu w przedmiocie uchylenia bądź zmiany środka zapobiegawczego nadal rozpoznaje ten sam sąd w składzie trzech sędziów. Przepis ten dotyczy każdego postanowienia sądu w przedmiocie środka zapobiegawczego, jeśli zapadło ono w wyniku rozpoznania wniosku oskarżonego bądź obrońcy o jego uchylenie bądź zmianę i to niezależnie od tego, jakiej jest ono treści, która z uprawnionych stron postanowienie to zaskarżyła, a także od tego, czy dotyczy ono aresztu tymczasowego, czy też innego środka zapobiegawczego.”
Adwokat prawo karne – pomoc prawna
Tymczasowe aresztowanie jest niezwykle dolegliwym środkiem zapobiegawczym. Czy nadużywa się go w praktyce? Każda sprawa wymaga indywidualnej oceny. Faktem jest, że niekiedy tzw. obawa matactwa, stanowiąca najczęstszą przesłankę izolacji podejrzanego (oskarżonego), ma wymiar czysto abstrakcyjny. Wraz z biegiem postępowania, zwłaszcza wyczerpaniem wszystkim osobowych źródeł dowodowych, również taka abstrakcyjna obawa traci jednak rację bytu. Jeśli organy postępowania nie reagują w sposób adekwatny na te zmienne, wniosek o uchylenie tymczasowego aresztowania, sygnalizujący potrzebę rezygnacji z tego środka, może się okazać niezwykle pomocny.
Jeżeli potrzebowaliby Państwo pomocy prawnej w opisanym zakresie, zapraszam na spotkanie w Kancelarii Adwokackiej w Krakowie. Obszar mojej działalności obejmuje nie tylko Kraków, lecz również Katowice, Częstochowę, Kielce, Tarnów czy Rzeszów. W razie potrzeby pomoc prawna może być przy tym świadczona na terenie całego kraju, a spotkanie może odbyć się w trybie zdalnym przy zachowaniu odpowiednich środków bezpieczeństwa.
