Oszustwo dotacyjne jest ostatnio częstym przedmiotem pytań ze strony przedsiębiorców. Wszystko za sprawą Tarczy antykryzysowej, a raczej co kolejnych Tarcz antykryzysowych. Wsparcie finansowe ze strony państwa może przybrać różnoraką formę, przykładowo: zwolnienie ze składek ZUS, świadczenie postojowe, niskooprocentowana pożyczka z funduszu pracy, dofinansowanie na pokrycie części kosztów prowadzenie działalności z Polskiego Funduszu Rozwoju (PFR). Wnioski o wsparcie co do zasady nie wymagają dowodów na okoliczność aktualnej sytuacji finansowej, a w formularzach przedsiębiorca proszony jest przede wszystkim o oświadczenie dotyczące przychodu. W tym też zakresie pojawiać się może problem odpowiedzialności karnej.
Spis treści
Czym jest oszustwo dotacyjne (subwencyjne)?
Czym jest oszustwo dotacyjne, niekiedy nazywane także oszustwem subwencyjnym? Chodzi tutaj o przestępstwo z art. 297 § 1 k.k., w myśl którego:
„Kto, w celu uzyskania dla siebie lub kogo innego, od banku lub jednostki organizacyjnej prowadzącej podobną działalność gospodarczą na podstawie ustawy albo od organu lub instytucji dysponujących środkami publicznymi – kredytu, pożyczki pieniężnej, poręczenia, gwarancji, akredytywy, dotacji, subwencji, potwierdzenia przez bank zobowiązania wynikającego z poręczenia lub z gwarancji lub podobnego świadczenia pieniężnego na określony cel gospodarczy, instrumentu płatniczego lub zamówienia publicznego, przedkłada podrobiony, przerobiony, poświadczający nieprawdę albo nierzetelny dokument albo nierzetelne, pisemne oświadczenie dotyczące okoliczności o istotnym znaczeniu dla uzyskania wymienionego wsparcia finansowego, instrumentu płatniczego lub zamówienia, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.”
Oszustwo dotacyjne to zatem jedno z alternatywnych określeń czynu stypizowanego w przepisie art. 297 § 1 k.k. W zależności od instrumentu finansowego, który jest przedmiotem wyłudzenia, mówić będziemy ogólnie o oszustwie finansowym bądź szczegółowo o oszustwie kredytowym, subwencyjnym czy właśnie dotacyjnym.
Kiedy mamy do czynienia z przestępstwem z art. 297 k.k.?
O tym, że wyłudzenie pieniędzy od instytucji państwowych jest czynem karalnym, nie trzeba nikogo przekonywać. Wiele osób wydaje się jednak zaskoczonych, kiedy na pytanie, czy określone zachowanie rodzi ryzyko odpowiedzialności karnej, odpowiadam pozytywnie. W przypadku przestępstwa z art. 297 k.k. kwestia ta o tyle wydaje się być prostsza, że oszustwo dotacyjne ma charakter formalny. Oznacza to, że karalność uzależniona jest wyłącznie od realizacji znamion czynności wykonawczej, w tym przypadku – przedłożenia fałszywych dokumentów czy nierzetelnych oświadczeń w celu uzyskania określonego wsparcia finansowego ze środków publicznych. Oszustwo subwencyjne nie jest w szczególności uzależnione od wystąpienia dodatkowego skutku działania sprawcy, w tym nawet – przyznania sprawcy danego świadczenia. Na co zwraca uwagę Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 13 kwietnia 2017 r., II AKa 59/17:
„Oszustwo finansowe z art. 297 § 1 KK jest przestępstwem formalnym, z narażenia na niebezpieczeństwo abstrakcyjne. Jego dokonanie następuje niezależnie od tego, czy doszło do udzielenia świadczenia, o które ubiegał się sprawca, a także od tego, czy mający go udzielić został wprowadzony w błąd i czy w ogóle zapoznał się z treścią przedkładanego przez sprawcę dokumentu lub oświadczenia.”
Czynność sprawcza określona jako „przedkładanie (dokumentów, pisemnych oświadczeń)” obejmuje tymczasem wszelkie działania polegające na udostępnieniu dokumentu bądź oświadczenia. Będzie to zarówno przedkładanie załączników lub ich okazywanie, jak i składanie oświadczeń w samym wniosku.
Nierzetelne pisemne oświadczenia
O czym była wcześniej mowa, w przypadku wniosków o udzielenie określonego wsparcia finansowego w ramach Tarczy antykryzysowej nie ma zasadniczo wymogu przedkładania jakichkolwiek dokumentów celem wykazania spadku przychodów w związku z pandemią koronawirusa. We wniosku składa się jedynie oświadczenie o danym stanie rzeczy. W zakresie, w jakim ma ono jednak postać pisemną, może być podstawą odpowiedzialności karnej za oszustwo dotacyjne. Na co zwraca się zresztą uwagę w orzecznictwie Sądu Najwyższego:
„Przez pisemne oświadczenie należy rozumieć wszelkie wypowiedzi zawarte w piśmie, sporządzonym własnoręcznie przez sprawcę lub sporządzonym przez inną osobę, lecz przedkładanym przez sprawcę w toku postępowania. Oświadczeniami w rozumieniu art. 297 § 1 KK będą więc zarówno pisma wymagane przez przepisy prawa w trybie postępowania prowadzonym dla uzyskania jednej z instytucji wymienionych w tym przepisie, jak i oświadczenia samorzutnie przedkładane przez sprawcę podczas postępowania prowadzonego w związku z ubieganiem się np. o uzyskanie kredytu.” (postanowienie SN z dnia 7 marca 2013 r., V KK 304/12).
Pamiętać należy, że wnioski podlegają weryfikacji przez urzędników w oparciu o dostępne dane z Ministerstwa Finansów lub Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Jeśli we wniosku znajdą się fałszywe dane, nieodpowiadające wykazanym za poprzednie okresy przychodom, znamię nierzetelnego oświadczenia będzie łatwe do ustalenia.
Manipulowanie przychodem a oszustwo dotacyjne
Odrębnej uwagi wymaga w tym miejscu bardziej zawoalowana forma oszustwa dotacyjnego. Większość dostępnych dla przedsiębiorców świadczeń w ramach Tarczy antykryzysowej uzależniona jest od wysokości przychodu, a nie samego dochodu. Nie ulega wątpliwości, iż wysokością miesięcznego dochodu dość łatwo jest manipulować: wystarczy zwiększyć koszty. W przypadku przychodu nie jest to już takie proste. Mieć należy bowiem na względzie, że wysokości przychodu za dany miesiąc nie powinno się ustalać na podstawie wartości wystawionych w tym okresie faktur, lecz rzeczywistych obrotów. Innymi słowy, za dzień powstania przychodu winno się zasadniczo przyjmować dzień wydania rzeczy, zbycia prawa majątkowego lub wykonania usługi, nie zaś wystawienia faktury.
W powyższym zakresie pojawia się problem manipulowania przychodem. W kontekście tym odsyłam Państwa do odrębnego wpisu: Tarcza Antykryzysowa – manipulowanie przychodem celem uzyskania wsparcia. Co istotne z perspektywy art. 297 § 1 k.k., wystawiona w ten sposób faktura może mieć przymiot nierzetelnej, podobnie jak złożone następnie pisemne oświadczenie dotyczące osiągniętego w danym miesiącu przychodu. W rachubę może zatem wchodzić odpowiedzialność za oszustwo dotacyjne.
Manipulowanie obrotem a oszustwo dotacyjne
Tarcza antykryzysowa posługuje się także pojęciem obrotu gospodarczego, uzależniając niektóre formy wsparcia (np. świadczenia na rzecz ochrony miejsc pracy, dofinansowanie części kosztów prowadzenia działalności) od jego spadku o określony procent w stosunku do okresu referencyjnego. Pojęcie spadku obrotu gospodarczego rozumiane jest w tym przypadku jako spadek sprzedaży towarów lub usług w ujęciu ilościowym lub wartościowym. Zasadniczo faktura wystawiona w kolejnym miesiącu niż doszło do sprzedaży towaru lub usługi nie ma zatem wpływu na wysokość obrotów gospodarczych.
Powyższe uwagi dotyczące momentu powstania przychodu będą tutaj aktualne: wysokość obrotu nie jest zależna od wartości faktur wystawionych w danym miejscu. Kwestię tę wyjaśniam we wpisie: Tarcza Antykryzysowa – manipulowanie wysokością obrotów celem uzyskania wsparcia. Oświadczenie o spadku obrotów gospodarczych w danym miesiącu uzasadnione późniejszą datą wystawienia faktury może być zatem poczytane jako nierzetelne w myśl art. 297 § 1 k.k.
Tarcza antykryzysowa: co jest przedmiotem wyłudzenia?
Fałszywe oświadczenia dotyczące osiągniętego w danym miesiącu przychodu bądź spadku obrotu gospodarczego we wnioskach o wsparcie finansowe w ramach Tarczy antykryzysowej stanowić mogą zatem podstawę odpowiedzialności karnej za oszustwo dotacyjne. Zadać należy sobie jednak pytanie o instrument finansowy, będący przedmiotem wyłudzenia.
Ochrona na gruncie art. 297 § 1 k.k. przyznana jest następującym instrumentom: kredyt, pożyczka pieniężna, poręczenie, gwarancja, akredytywa, dotacja, subwencja, potwierdzenie przez bank zobowiązania wynikającego z poręczenia lub z gwarancji, lub podobnego świadczenia pieniężnego na określony cel gospodarczy, instrument płatniczy lub zamówienie publiczne. Na co zawraca się uwagę w orzecznictwie, „Brzmienie art. 297 § 1 KK wskazuje, że bezpośrednią ochroną objęta jest działalność wskazanych w dyspozycji instytucji finansowych w odniesieniu do czynności związanych z wyczerpująco wyliczonymi instrumentami finansowymi (wyrok SA w Katowicach, II Wydział Karny, z dnia 7 lipca 2016 r., II AKa 168/16).
O ile mikropożyczkę z funduszu pracy kwalifikować będziemy jako pożyczkę, dofinansowanie na pokrycie części kosztów prowadzenie działalności z PFR kwalifikuje się jako subwencje. Jak zakwalifikować tymczasem zwolnienie z ZUS? Znamion oszustwa dotacyjnego budzić mogą w tym kontekście wątpliwości interpretacyjne, dając pole do popisu obrońcom.
Co grozi za oszustwo w związku z Tarczą antykryzysową?
Z treści przytoczonego wyżej art. 297 § 1 k.k. wynika, że oszustwo dotacyjne zagrożone jest karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Na ogólnych zasadach sąd może w tym przypadku orzec – zamiast kary izolacyjnej – grzywnę lub karę ograniczenia wolności. Odpowiedzialność karna za wyłudzenie środków pieniężnych w ramach Tarczy antykryzysowej na tym się jednak nie zamyka.
Nierzetelne oświadczenie we wniosku o wsparcie finansowe podpadać będzie jednocześnie pod przepis art. 233 § 6 w zw. z art. 233 § 1 k.k. Ustawodawca przewidział za to karę pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Więcej na ten temat we wpisie: Odpowiedzialność karna za fałszywe oświadczenie (art. 233 § 6 k.k. ). Jeśli wsparcie finansowe zostanie przedsiębiorcy udzielone, musi się on jednocześnie liczyć z odpowiedzialnością karną za oszustwo z art. 286 § 1 k.k., co również zagrożone jest karą pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Będziemy tutaj mieli do czynienia z kumulatywną kwalifikacją, a sprawcy wymierzona zostanie kara na podstawie surowszego przepisu.
Uwagi końcowe
Oszustwo dotacyjne to zatem inna nazwa dla przestępstwa z art. 297 § 1 k.k., powszechnie zwanego oszustwem finansowym. W czasach kryzysu gospodarczego związanego z pandemią koronawirusa o tyle pojęcie to jest częściej używane, że instytucje państwowe oferują różnoraką postać wsparcia finansowego dla przedsiębiorców. Ogólny przestój gospodarczy skłania niewątpliwie do poszukiwania dodatkowych środków pieniężnych, zwłaszcza że w przypadku niektórych przedsiębiorców (branża gastronomii, fryzjerstwa, rekreacji etc.) był on spowodowany bezpośrednio zakazem ze strony władzy. Pamiętać niemniej trzeba, że nawet jeśli manipulacja przychodem czy obrotem może być trudna do wychwycenia z uwagi na konieczność przeprowadzenia dokładnej kontroli, nie jest to niemożliwe.
Zainteresowanych odsyłam do ogólnej oferty: Oszustwo.
Jeżeli potrzebowaliby Państwo pomocy prawnej w opisanym zakresie, zapraszam na spotkanie w Kancelarii Adwokackiej w Krakowie. Obszar mojej działalności obejmuje nie tylko Kraków, lecz również Katowice, Częstochowę, Kielce, Tarnów czy Rzeszów. W razie potrzeby pomoc prawna może być przy tym świadczona na terenie całego kraju, a spotkanie może odbyć się w trybie zdalnym przy zachowaniu odpowiednich środków bezpieczeństwa.
