Wybiórcze spłacanie wierzycieli, innymi słowy – faworyzowanie wierzycieli, w okresie grożącej niewypłacalności jest czynem karalnym. Kwarantanna na skale całego kraju (w zasadzie – większości państw Europy i nie tylko) w związku z koronawirusem w sposób nieuchronny doprowadzi do problemów finansowych i upadku wielu przedsiębiorców. Założyć można niestety, że liczni przedsiębiorcy dopuszczać będą się zarazem czynów niedozwolonych na szkodę wierzycieli. W zakresie, w jakim już obecnie płynność finansowa wielu dłużników jest zakłócona, faworyzować oni mogą niektórych wierzycieli ze szkodą dla pozostałych. Zachowanie takie może podpadać pod art. 302 k.k.
Spis treści
Wybiórcze spłacanie wierzycieli – przestępstwa z art. 302 k.k.
O tym, że działanie na szkodę wierzycieli może pociągać za sobą odpowiedzialność karną, mowa już była na łamach niniejszego bloga. We wpisie Czy działanie na szkodę wierzycieli jest karalne? odnoszę się w sposób ogólny do przestępstw na szkodę wierzycieli. W miejscu tym szczególną uwagę chciałabym zwrócić na art. 302 k.k., czyli wybiórcze spłacanie wierzycieli. Przepis ten zawiera w zasadzie trzy odrębne czyny zabronione.
Faworyzowanie wierzycieli
Zgodnie z art. 302 § 1 k.k., kto, w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości, nie mogąc zaspokoić wszystkich wierzycieli, spłaca lub zabezpiecza tylko niektórych, czym działa na szkodę pozostałych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
Przepis ten wprowadza odpowiedzialność karną za zachowanie sprowadzające się właśnie do wybiórczej spłaty wierzycieli w sytuacji, gdy spłata wszystkich wierzytelności dłużnika jest zagrożona. W kontekście tym mówi się o faworyzowaniu wierzycieli – dłużnik wybiera tylko niektórych z nich, uszczuplając możliwość zaspokojenia pozostałych. W rachubę wchodzą tutaj wszystkie istniejące zobowiązania pieniężne lub niepieniężne, także te, których termin wymagalności jeszcze nie upłynął.
Kluczową przesłanką odpowiedzialności karnej z art. 302 § 1 k.k. jest niewątpliwie stan zagrożenia niewypłacalności lub upadłością. Jeśli majątek dłużnika pozwala na zaspokojenie wszystkich wierzytelności, to wybiórcza spłata wierzycieli nie będzie rodzić odpowiedzialności karnej. Innymi słowy, zaspokojenie tylko jednego wierzyciela nie będzie wówczas czynem karalnym.
Działanie dłużnika będziemy oceniać na moment dokonania rozporządzenia mieniem. Czym jest natomiast stan zagrożenia niewypłacalności lub upadłością? Znamię to jest niestety wysoce ocenne. Przyjmuje się, iż jest to okres poprzedzający stan uzasadniający złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości. (W kontekście tym odsyłam również do wpisu: Odpowiedzialność karna za niezłożenie wniosku o upadłość w terminie.) W praktyce kwestię tę ocenia zazwyczaj biegły.
Zwrócić należy w tym miejscu uwagę, iż ustawodawca posługuje się w tym przepisie liczną mnogą „wierzycieli”. W doktrynie przyjmuje się w związku z tym, że spłata lub zabezpieczenie roszczeń jednego tylko wierzyciela nie podpada pod czyn z art. 302 § 1 k.k. Wysokość zaspokajanego roszczenia i jego relacja do innych wierzytelności są w tym kontekście bez znaczenia. Jakkolwiek mówić tutaj należy o pewnej luce prawnej, tak zgodnie z zasadą nullum crimen sine lege jest to zachowanie irrelewantne z punktu widzenia prawa karnego.
Co grozi za wybiórcze spłacanie wierzycieli?
Jak wynika z przytoczonego powyżej przepisu, wybiórcze spłacanie wierzycieli zagrożone jest grzywną, karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Zgodnie z ogólnymi zasadami minimalny wymiar grzywny wynosi 100 zł, maksymalny – 1.080.000 zł. Kara ograniczenia wolności sprowadza się najczęściej do obowiązku wykonywania nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne. Trwać może od 1 miesiąca do 2 lat. W przypadku kary pozbawienia wolności najkrótszy okres izolacji wynosi 1 miesiąc. Warto dodać, że kara ograniczenia wolności i pozbawienia wolności może być również „miksowana” i wykonywana sekwencyjnie: najpierw krótkie więzienie, potem ograniczenie wolności.
Pamiętać jednocześnie trzeba, że w przypadku managerów i przedsiębiorców istnieje możliwość orzeczenia środka karnego zakazu zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej. Zakaz ten może trwać od roku do lat 15.
Przekupstwo wierzyciela
Przestępstwo z art. 302 § 2 k.k. jest czynem korupcyjnym. Zgodnie z jego treścią, kto wierzycielowi udziela lub obiecuje udzielić korzyści majątkowej za działanie na szkodę innych wierzycieli w związku z postępowaniem upadłościowym lub zmierzającym do zapobiegnięcia upadłości, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Przepis ten kryminalizuje działanie polegające na przekupstwie wierzycieli. Relewantną w tym kontekście korzyścią majątkową jest w zasadzie każde przysporzenie majątkowe, polegające albo na zwiększeniu aktywów, albo zmniejszeniu pasywów. Korzyść ta musi mieć przy tym pewną wymierną wartość ekonomiczną: pieniądze, rzecz określonej wartości, świadczenie, prawo majątkowe mające wartość pieniężną, etc.
Podobnie jak w przypadku korupcji urzędniczej, wręczenie korzyści majątkowej wierzycielowi jest wystarczającą podstawą odpowiedzialności karnej. Choć łapówka ma być wręczona w zamian za działanie na szkodę innych wierzycieli w związku z postępowaniem upadłościowym lub zmierzającym do zapobiegnięcia upadłości, tak nie musi spowodować konkretnego działania ze strony wierzyciela. Czyn z art. 302 § 2 k.k. ma charakter formalny – kara przewidziana jest za samo wręczenie łapówki w określonym celu, nie zaś wywołanie skutku w postaci szkody współwierzycieli. Podkreślić przy tym trzeba, także w tym przepisie mowa jest o wierzycielach w licznie mnogiej. Jeśli dłużnik ma tylko dwóch wierzycieli i przekupuje jednego, aby działał na niekorzyść drugiego, to zachowanie to pozostaje poza zakresem kryminalizacji art. 302 § 2 k.k.
Dodać w tym miejscu jeszcze trzeba, że związek z postępowaniem upadłościowym lub zmierzającym do zapobiegnięcia upadłości, nie oznacza tutaj, że postępowanie to musi się toczyć. Wszczęcie takiego postępowania ma być jednak co najmniej prawdopodobne w okolicznościach danej sprawy, a działanie dłużnika może to poprzedzać. Czym jest postępowanie upadłościowe nie trzeba tu bliżej wyjaśniać. Postępowaniem zmierzającym do zapobiegnięcia upadłości będą tymczasem wszelkie procedury prawne, które ukierunkowane są na zapobieżenie ogłoszeniu upadłości dłużnika, w tym postępowanie restrukturyzacyjne.
Co grozi za przekupstwo wierzyciela?
Czyn z art. 302 § 2 k.k. zagrożony jest zasadniczo karą pozbawienia wolności do lat 3. Zgodnie z ogólnymi zasadami istnieje tu jednak możliwość wymierzenia, zamiast kary więzienia, grzywny bądź kary ograniczenia wolności. Powyższe uwagi dotyczące wymiaru kary pozostają aktualne i w tym zakresie. Także w tym przypadku sąd będzie uprawniony do orzeczenia środka karnego w postaci zakazu zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej.
Sprzedajność wierzyciela
W art. 302 § 3 k.k. uregulowana została odpowiedzialność karna za zachowanie odwrotne do przekupstwa, czyli sprzedajność wierzycieli. Korupcja ma to do siebie, że odpowiedzialność wręczającego łapówkę, idzie w parze z odpowiedzialnością przyjmującego łapówkę. Tak jak przepis art. 302 § 2 k.k. odnosi się do dłużnika wręczającego korzyść majątkową, tak art. 302 § 3 k.k. odnosi się do wierzyciela przyjmującego tę korzyść bądź żądającego udzielenia łapówki. Zgodnie mianowicie z tym przepisem, tej samej karze podlega wierzyciel, który w związku z określonym w § 2 postępowaniem przyjmuje korzyść za działanie na szkodę innych wierzycieli albo takiej korzyści żąda.
Odnotować w tym miejscu trzeba, że działanie wierzyciela musi być umyślne. Musi on co najmniej godzić się na to, że wręczona mu korzyść majątkowa ma celu podjęcie działania na szkodę pozostałych wierzycieli dłużnika. O czym była już uprzednio mowa, odpowiedzialność karna nie jest uzależniona od rzeczywistego podjęcia się tego typu czynności i spowodowania szkody po stronie współwierzycieli. Chodzi tutaj o sam cel łapówki. W przypadku, gdy to sam wierzyciel zażąda korzyści majątkowej, celowe działanie na szkodę innych wierzycieli nie powinno już budzić wątpliwości.
Co grozi za sprzedajność wierzyciela?
Za czyn sprzedajności grozi taka sama kara jak za przekupstwo wierzyciela. Także w tym przypadku aktualne pozostają wcześniejsze uwagi dotyczące zakazu zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej.
Podsumowanie
Jako adwokat na co dzień zajmujący się prawem karnym gospodarczym, zdaję sobie sprawę ze specyfiki tego typu zachowań. Są to przestępstwa popełniane „bez użycia przemocy”, wobec czego ich karalność nie zawsze jest intuicyjna. Należy sobie jednak zdawać sprawę z tego, że stan grożącej niewypłacalności i upadłości niekoniecznie będą usprawiedliwieniem działań podjętych na szkodę wierzycieli – nawet w dobie ogólnokrajowego kryzysu gospodarczego spowodowanego pandemią koronawirusa. Także w czasach nadzwyczajnych restrukturyzacja zobowiązań powinna być fair, a wybiórcze spłacanie wierzytelności i zaspokojenie tylko jednego wierzyciela może przysporzyć większych problemów. Choć dotychczas postępowań o czyn z art. 302 k.k. nie było w praktyce wiele (tutaj znajdą Państwo dane statystyczne Policji), tak kryzys gospodarczy może to zmienić.
Odsyłam Państwa zarazem do zapoznania się z szerszą ofertą: Przestępstwa przeciwko wierzycielom, obejmującą pomoc prawną także w innych przypadkach działania na szkodę wierzycieli.
Jeżeli potrzebowaliby Państwo pomocy prawnej w opisanym zakresie, zapraszam na spotkanie w Kancelarii Adwokackiej w Krakowie. Obszar mojej działalności obejmuje nie tylko Kraków, lecz również Katowice, Częstochowę, Kielce, Tarnów czy Rzeszów. W razie potrzeby pomoc prawna może być przy tym świadczona na terenie całego kraju, a spotkanie może odbyć się w trybie zdalnym przy zachowaniu odpowiednich środków bezpieczeństwa.
