Prawo karne pełni dziś nie tylko funkcje represyjną czy sprawiedliwością, lecz również kompensacyjną. W postępowaniu karnym pokrzywdzony powinien zaspokoić zarówno swoje poczucie sprawiedliwości, jak i interesy majątkowe. Służy temu przede wszystkim obowiązek naprawienia szkody, będącym jednym ze środków kompensacyjnych orzekanych wobec sprawcy w wyroku skazującym. Nowelizacją Kodeksu karnego, która weszła w życie 1 października 2023 r., ustawodawca wzmocnił jeszcze ochronę interesów pokrzywdzonego. Kiedy można się domagać naprawienia szkody w postępowaniu karnym? Jak wygląda egzekucja tego obowiązku? Co jeśli skazany nie uregulował należności na rzecz pokrzywdzonego?
Spis treści
Obowiązek naprawienia szkody k.k.
Środek kompensacyjny w postaci obowiązku naprawienia szkody uregulowany został w art. 46 k.k. Przepis ten stanowi:
§ 1. W razie skazania sąd może orzec, a na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej orzeka, stosując przepisy prawa cywilnego, obowiązek naprawienia, w całości albo w części, wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; przepisów prawa cywilnego o możliwości zasądzenia renty nie stosuje się.
§ 2. Jeżeli orzeczenie obowiązku określonego w § 1 jest znacznie utrudnione, sąd może orzec zamiast tego obowiązku nawiązkę w wysokości do 200 000 złotych na rzecz pokrzywdzonego, a w razie jego śmierci w wyniku popełnionego przez skazanego przestępstwa nawiązkę na rzecz osoby najbliższej, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu. W razie gdy ustalono więcej niż jedną taką osobę, nawiązki orzeka się na rzecz każdej z nich.
§ 3. Orzeczenie odszkodowania lub zadośćuczynienia na podstawie § 1 albo nawiązki na podstawie § 2 nie stoi na przeszkodzie dochodzeniu niezaspokojonej części roszczenia w drodze postępowania cywilnego.
Co zatem istotne, wniosek o naprawienia szkody sprawia, że obowiązek naprawienia szkody ma charakter obligatoryjny. Zastrzec przy tym należy, że – niezależnie od wniosku pokrzywdzonego – istnieć oczywiście muszą przesłanki materialnoprawne obowiązku prawienia szkody, w tym przede wszystkim – musi istnieć szkoda i musi ona pozostawać w bezpośrednim związku przyczynowym z popełnionym przestępstwem. Jeśli szkoda została naprawiona przed wyrokowaniem – obowiązek naprawienia szkody w ogóle nie powinien zatem zostać orzeczony. Jeśli natomiast szkoda została naprawiono w części, obowiązek naprawienia szkody powinien obejmować wyłącznie brakującą część. Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego (wyrok z dnia 11 marca 2005 r., V KK 355/04):
Skoro szkoda została przez oskarżonego w części naprawiona -o skarżony z czasem wypłacił niektórym pokrzywdzonym pewne kwoty – oczywistym jest, że obowiązek orzekany na podstawie art. 46 § 1 KK może dotyczyć tylko tej jej części, która naprawiona nie została. Naprawienie takie ma na celu odtworzenie stanu sprzed powstania szkody i nie może prowadzić do wzbogacenia pokrzywdzonych.
Klauzula antykumulacyjna
Nawet pomimo spełnienia przesłanek odszkodowawczych, sąd karny nie zawsze będzie uprawniony do orzeczenia obowiązku naprawienia szkody w wyroku skazującym. Przeszkodą może być tu również tzw. klauzula kumulacyjna z art. 415 § 1 zdanie drugie k.p.k. Zgodnie z tym przepisem, nawiązki na rzecz pokrzywdzonego, obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę nie orzeka się, jeżeli roszczenie wynikające z popełnienia przestępstwa jest przedmiotem innego postępowania albo o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono.
Samo toczące się postępowanie cywilne – niekoniecznie prawomocny wyrok cywilny, uniemożliwiają uzyskanie kompensaty na drodze karnej. Uprawnione jest tym samym stwierdzenie, iż proces cywilny – niezależnie od jego etapu – zawsze będzie miał pierwszeństwo w zakresie naprawienia szkody. Jeżeli pokrzywdzony obok wniosku o naprawienie szkody złożonego w postępowaniu karnym zdecyduje się na wytoczenie sprawcy powództwa o to samo roszczenie, wówczas aktualizować się będzie zakaz z art. 415 § 1 k.p.k.
Co obejmuje obowiązek naprawienia szkody?
Zakres obowiązku naprawienia szkody – zgodnie z aktualnym brzmieniem art. 46 k.k. – wyznaczany będzie w pierwszej kolejności przez przepisy prawa cywilnego. Przepisy Kodeksu cywilnego znajdą tym samym zastosowanie przy ustalaniu wielkości szkody majątkowej lub doznanej krzywdy, co wymagać będzie uwzględnienia także stopnia przyczynienia się pokrzywdzonego do jej powstania.
Jak wyjaśnia Sąd Apelacyjny w Katowicach (wyrok z dnia 13 marca 2013 r., II AKa 486/12):
Pojęcie szkody z art. 46 § 1 KK należy traktować szeroko. Sens tego przepisu, nawet ograniczonego tylko do wyrządzonej szkody, należy odczytywać w kontekście zapewnienia w procesie karnym takiej ochrony pokrzywdzonemu, by w zakresie szkody nie musiał wytaczać odrębnego powództwa cywilnego. Należy nie tylko pamiętać, że obowiązek naprawienia szkody obejmuje, podobnie jak w prawie cywilnym, zarówno damnum emergens, jak i lucrum cessans, ale także, że wysokość szkody ustala się przy zastosowaniu przepisów prawa cywilnego.
Artykuł 444 § 1 KC stanowi, że w razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia naprawienie szkody obejmuje wszelkie wynikłe z tego powodu koszty. Na żądanie poszkodowanego zobowiązany do naprawienia szkody powinien wyłożyć z góry sumę potrzebną na koszty leczenia, a jeżeli poszkodowany stał się inwalidą, także sumę potrzebną na koszty przygotowania do innego zawodu.
W kontekście tym pamiętać niemniej trzeba, że jeśli wyliczenie odpowiedniej kwoty obowiązku naprawienia szkody będzie w sprawie problematyczne, sąd może poprzestać na orzeczeniu nawiązki na rzecz pokrzywdzonego. Gdyby kwota uzyskana w postępowaniu karnym nie pokrywała natomiast całości roszczenia, pokrzywdzony może dochodzić jej wyrównania w postepowaniu cywilnym. Mając wyrok skazujący, przesądzający winę sprawcy, w procesie cywilnym skupić się będzie trzeba na wykazaniu wysokości roszczenia.
Obowiązek naprawienia szkody a odsetki
W praktyce kwestią problematyczną na gruncie art. 46 k.k. są odsetki. Czy w ramach obowiązku naprawienia szkody można się domagać zapłaty odsetek kapitałowych oraz odsetek ustawowych za opóźnienie? W postępowaniu cywilnym o zapłatę byłoby to przecież możliwe…
Przez długi okres czasu w orzecznictwie dominował pogląd, iż obowiązku naprawienia szkody nie obejmuje odsetek. Zwykło się w tym kontekście wskazywać, iż odsetki nie są odszkodowaniem, ponieważ płacone są bez względu na to, czy wyrządzono pokrzywdzonemu szkodę, czy też nie. Wynikają one nie z faktu wyrządzenia szkody, a co najwyżej z faktu opóźnienia w jej naprawieniu. Obowiązek naprawienia szkody ograniczał się tym samym wyłącznie do rzeczywistej szkody wynikłej bezpośrednio z przestępstwa (tak m.in. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 1 lutego 2011 r., III KK 243/10).
Nowelizacja Kodeksu karnego, która weszła w życie w połowie 2015 r., zmieniła trochę podejście doktryny do kwestii odsetek. Obowiązek naprawienia szkody zyskał bowiem charakter cywilnoprawny: skoro przepis karny wprost odsyła w zakresie orzekania o obowiązku naprawienia szkody do przepisów cywilnoprawnych, to wysokość szkody winna być ustalana z uwzględnieniem zarówno szkody rzeczywistej, jak i utraconych korzyści oraz – właśnie odsetek. Pogląd ten nie jest jednak dominujący. W praktyce sądy karne w dalszych ciągu niechętnie podchodzą do odsetek.
Obowiązek naprawienia szkody – termin
To, w jakim terminie sprawca powinien wykonać obowiązek naprawienia szkody, powinno wynikać z wyroku skazującego. Może być to przykładowo termin 1 roku od uprawomocnienia się orzeczenia. Jeżeli termin w wyroku nie jest oznaczony, przyjąć należy, że środek kompensacyjny staje się wymagalny po uprawomocnieniu się orzeczenia.
W kontekście tym warto zwrócić uwagę na wyrok Sąd Apelacyjnego w Katowicach z dnia 7 października 2011 r., II AKa 366/11. Jak czytamy w uzasadnieniu:
W wypadku orzekania o obowiązku naprawienia szkody, jako środku karnym z art. 46 § 1 KK, w wyroku powinno się dokładnie określić sposób jego wykonania. Sąd nie jest przy tym związany postanowieniami ugody między pokrzywdzonym, a oskarżonym zawartej po skierowaniu sprawy na drogę postępowania mediacyjnego (art. 23a § 1 KPK) Niemniej jednak transponowanie treść takiej ugody, co do obowiązku naprawienia szkody, do wyroku powoduje, że taka ugoda staje się prawnie wiążąca.
Nie można jednak wykluczyć, że świadczenie to będzie rozłożone na raty, a więc i terminowe, bo u podstaw wprowadzenia tego obowiązku jako środka karnego było ułatwienie pokrzywdzonemu dochodzenia jego roszczeń. Skoro więc w postępowaniu mediacyjnym pokrzywdzony z korzyścią dla siebie (wcześniejsze uzyskanie pierwszej raty) zgodził się na wykonanie tego obowiązku w terminowych ratach, to nie ma racjonalnych podstaw do odrzucania takiego rozwiązania. Przecież w tym konkretnym przypadku sąd – orzekając o środku karnym w postaci obowiązku naprawienia szkody nie działał z urzędu, ale na wniosek pokrzywdzonego, a więc powinien respektować jego interesy. Gwarancją tego jest art. 2 § 1 pkt 3 KPK, który wśród celów postępowania karnego wymienia to, aby w jego toku uwzględniane były również prawnie chronione interesy pokrzywdzonego.
Porozumienie między stronami może mieć zatem istotne znaczenie w procesie karnym.
Niewykonanie obowiązku naprawienia szkody
Co w sytuacji, gdy sprawca nie wykona w terminie obowiązku naprawienia szkody? Konsekwencje niewykonania obowiązku naprawienia szkody uległy nieco zmianie z dniem 1 października 2023 r., kiedy to w życie wszedł nowy art. 244c k.k.
Więzienie za długi
Przepis art. 244c k.k. stanowi:
§ 1. Kto uchyla się od wykonania orzeczonego przez sąd na rzecz pokrzywdzonego lub osoby dla niego najbliższej, za przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego, środka kompensacyjnego w postaci obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązki, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 2. Nie podlega karze sprawca przestępstwa określonego w § 1, który wykonał w całości orzeczony wobec niego środek kompensacyjny nie później niż przed upływem 30 dni od dnia pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego.
§ 3. Ściganie przestępstwa określonego w § 1 następuje na wniosek pokrzywdzonego.
Tytułem wstępu warto nadmienić, iż do tej pory, gdy mieliśmy do czynienia ze „zwykłym” środkiem kompensacyjnym, tj. nie będącym środkiem probacyjnym orzeczonym obok warunkowego umorzenia postępowania bądź warunkowego zawieszenia wykonania kary, niewykonanie obowiązku naprawienia szkody wiązać się mogło co najwyżej z postępowaniem egzekucyjnym. Obowiązek naprawienia szkody orzeczony w wyroku karnym podlega egzekucji podobnie, jak należności zasądzone w procesie cywilnym. Sprawca musi się tym samym liczyć z dodatkowymi kosztami. Pamiętać zarazem trzeba, że do czasu wykonania środka kompensacyjnego nie nastąpi zatarcie skazania (art. 107 § 6 k.k.).
Obecnie, oprócz postępowania egzekucyjnego, skazany musi się dodatkowo liczyć z zawiadomieniem o możliwości popełnienia przestępstwa z art. 244c k.k. Co przy tym istotne, kara przewidziana jest tutaj nie tyle za niewykonanie obowiązku naprawienia szkody, co uchylanie się od tego. Zgodnie z poglądami wyrosłymi na gruncie regulacji dotyczącej obowiązków probacyjnych, znamię uchylania należy rozumieć w ten sposób, iż sprawca ma obiektywną możliwość uregulowania należności, niemniej nie chce tego zrobić. Jak wyjaśnia Sąd Najwyższy (postanowienie z dnia 4 kwietnia 2018 r., V KK 66/18):
W określeniu „uchyla się” mieści się negatywne nastawienie do wykonania obowiązku, którego pomimo obiektywnej możliwości, skazany nie chce ze złej woli wykonać […]. Zatem nie każde obiektywne naruszenie obowiązku probacyjnego staje się automatycznie „uchylaniem” od jego wykonania. Tym bardziej, gdy materiał dowodowy ewidentnie pokazuje, że uchybienia w tym zakresie są marginalne i zostają następnie w spójny sposób usprawiedliwione.
Na gruncie nowego art. 244c k.k. owo uchylanie powinno być rozumiane w sposób tożsamy.
Czy skazany może pójść do więzienia “za długi”, jeśli obowiązek naprawienia szkody został orzeczony przed 1 października 2023 r.? Zasada w prawie karnym jest taka, że zastosowanie znajduje ustawa nowa, chyba że poprzednio obowiązująca jest względniejsza dla sprawcy. Problem z przestępstwem uchylania się od obowiązku naprawienia szkody jest niemiej taki, iż stan prawny badamy na czas czynu, czyli moment popełnienia przestępstwa. Jeśli sprawca uchyla się od wykonania obowiązku naprawienia szkody już po dniu 1 października 2023 r., to zastosowanie znajdują już nowe przepisy. Zatem, skazany może pójść do więzienia także wtedy, gdy obowiązek naprawnienia szkody został orzeczony przed wejściem w życie nowelizacji.
Obowiązek naprawienia szkody w okresie próby
Jeżeli obowiązek naprawienia szkody stanowi obowiązek nałożony na sprawcę w okresie próby, zaniechanie jego wykonania może skutkować podjęciem postępowania warunkowo umorzonego, odpowiednio – zarządzeniem wykonania kary pozbawienia wolności. Jak wynika bowiem z art. 75 § 2 k.k., sąd może zarządzić wykonanie kary, jeżeli skazany w okresie próby rażąco narusza porządek prawny, w szczególności […] jeżeli uchyla się od uiszczenia grzywny, od dozoru, wykonania nałożonych obowiązków lub orzeczonych środków karnych, środków kompensacyjnych lub przepadku.
Niezależnie od zarządzenia wykonania kary pozbawienia wolności, sprawcy grozi rzecz jasna również postępowanie egzekucyjne. Z drugiej strony co ciekawe, niewykonanie obowiązków związanych z okresem próby, w tym obowiązku naprawienia szkody orzeczonego na podstawie art. 72 § 2 k.k., nie ma wpływu na wydłużenie okresu zatarcia skazania.
Obowiązek naprawienia szkody – jak egzekwować
Jak wygląda egzekucja obowiązku naprawienia szkody orzeczonego w postępowaniu karnym? Podobnie jak należności zasądzonych w postępowaniu cywilnym. Jeśli termin na wykonanie obowiązku naprawienia szkody już upłynął, a należność nie została uregulowana, pokrzywdzony może wystąpić do sądu karnego o nadanie wyrokowi skazującemu klauzuli wykonalności w zakresie punktu, w którym zasądzony został obowiązek naprawienia szkody. Wniosek kieruje się do sądu, który wydał przedmiotowy wyrok. Po nadaniu klauzuli wykonalności pokrzywdzony może złożyć do komornika wniosek egzekucyjny.
Wniosek o naprawienie szkody
Jakkolwiek obowiązek naprawienia szkody sąd może orzec z urzędu, wniosek o naprawienie szkody sprawia, że sąd jest do tego zobligowany (rzecz jasna – przy spełnieniu przesłanek materialnoprawnych i braku zastosowania zakazu z art. 415 § 1 zdanie drugie k.p.k.). Jak wynika z art. 49a k.p.k., wniosek ten może być zgłoszony do czasu zamknięcia przewodu sądowego na rozprawie głównej.
Wniosek o naprawienie szkody może być złożony ustnie do protokołu bądź na piśmie. W celu zabezpieczenia swoich interesów, już we wniosku warto wyliczyć wysokość szkody ze wskazaniem wszystkich jej składowych i wyjaśnieniem związku przyczynowego pomiędzy powstałą szkodą a popełnionym przestępstwem. Z tej perspektywy wniosek w formie pisemnej będzie bardziej przystępny.
Adwokat Prawo Karne Kraków
Możliwość dochodzenia kompensaty bezpośrednio w postępowaniu karnym jest znacznym ułatwieniem dla osób pokrzywdzonych. Niewątpliwym walorem obowiązku naprawienia szkody jest zarazem to, że postępowanie karne – odmiennie od postępowania cywilnego – nie wiąże się dla niego z żadną opłatą sądową. Co istotne, opłata taka nie pojawia się również w momencie złożenia wniosku o naprawienie szkody.
Na co muszę jednak zwrócić uwagę, okoliczność ta sprzyja niestety licznym nadużyciom w praktyce, zwłaszcza „naciąganym” zarzutem oszustwa w przypadku braku zwrotu pieniędzy zgodnie z umową, mającym na celu ominięcie opłaty sądowej od pozwu. W kontekście tym odsyłam Państwa dla przykładu do odrębnych wpisów: Pożyczka a oszustwa bądź Czy niewykupienie obligacji w terminie jest oszustwem?.
Jeżeli potrzebowaliby Państwo pomocy prawnej w opisanym zakresie, zapraszam na spotkanie w Kancelarii Adwokackiej w Krakowie. Obszar mojej działalności obejmuje nie tylko Kraków, lecz również Katowice, Częstochowę, Kielce, Tarnów czy Rzeszów. W razie potrzeby pomoc prawna może być przy tym świadczona na terenie całego kraju, a spotkanie może odbyć się w trybie zdalnym przy zachowaniu odpowiednich środków bezpieczeństwa.
