Wyłudzenie pieniędzy na gruncie prawa karnego nazywane jest oszustwem i podpada pod art. 286 k.k. Sprawa karna o oszustwo jest tymczasem jedną z częściej spotykanych przeze mnie w praktyce adwokackiej. Sprawy te mają rzecz jasna różną postać. O karalnym oszustwie mówić niewątpliwie należy przy wyłudzeniu pieniędzy od osób fizycznych w ramach funduszy inwestycyjnych. Afera Amber Gold jest tutaj dobrym przykładem. Jako czyn z art. 286 k.k. kwalifikuje się jednak także posługiwanie się sfałszowanymi dowodami w postępowaniu sądowym w celu uzyskania korzystnego dla siebie wyroku. W kontekście tym odsyłam do wcześniejszego wpisu (Oszustwo sądowe w procesie cywilnym).
Spis treści
Wychodząc niejako naprzeciw licznym wątpliwościom co do znamion przestępstwa jakim jest oszustwo (wyłudzenie), poniżej znajdą Państwo ich ogólnikowe omówienie. W kolejnych wpisach odnosić się będę do bardziej konkretnych stanów faktycznych.
Wyłudzenie – definicja ustawowa
Wyłudzenie, czyli oszustwo, uregulowane zostało w art. 286 k.k. Zgodnie z jego treścią:
„§ 1. Kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, doprowadza inną osobę do niekorzystnego rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem za pomocą wprowadzenia jej w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
§ 2. Tej samej karze podlega, kto żąda korzyści majątkowej w zamian za zwrot bezprawnie zabranej rzeczy.
§ 3. W wypadku mniejszej wagi, sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
§ 4. Jeżeli czyn określony w § 1-3 popełniono na szkodę osoby najbliższej, ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego”.
Wyłudzenie jest zatem przestępstwem ściganym co do zasady z urzędu – za wyjątkiem sytuacji, gdy pokrzywdzonym jest osoba najbliższa dla sprawcy, w tym małżonek i dzieci. Odpowiadając od razu na częste pytanie, od jakiej kwoty wyłudzenie pieniędzy jest karalne, podkreślić muszę, iż karalność oszustwa jest niezależnie od wartości szkody. Czyn z art. 286 k.k. nie jest “przepołowiony” jak czyn kradzieży czy przywłaszczenia, gdzie poniżej pewnej kwoty mówić można o wykroczeniu, powyżej – o przestępstwie. Co przy tym istotne, za wyłudzenie pieniędzy w kwocie 200 tys. zł lub więcej grozi już wyższa sankcja kara, od 1 roku do lat 10 (art. 294 § 1 k.k.)
Kto odpowiada za wyłudzenie pieniędzy?
Przestępstwo oszustwa może być popełnione przez każdą osobę zdatną do ponoszenia odpowiedzialności karnej. Ustawodawca nie widział potrzeby ograniczania zakresu kryminalizacji do wąskiego grona osób. Odpowiedzialność z art. 286 § 1 k.k. za wyłudzenie pieniędzy można zatem przypisać każdej osobie fizycznej, która ukończyła 17 rok życia. To, czy mamy do czynienia z przedsiębiorcą, czy konsumentem, jest zasadniczo bez znaczenia, podobnie jak okoliczność, że sprawca jest obcokrajowcem. Wyłudzenie pieniędzy stanowić będzie zatem przestępstwo niezależnie od osoby sprawcy.
Znamię czynności wykonawczej
Znamię czynności wykonawczej, czyli – mówiąc oględnie – zachowanie, które ustawodawca uznaje za karygodne. W przypadku wyłudzenia (oszustwa) z art. 286 k.k. w rachubę wchodzi kilka alternatywnych zachowań, które prowadzą do skutku w postaci (niekorzystnego) rozporządzenia mieniem przez osobę pokrzywdzoną. Jest to kolejno wprowadzenie takiej osoby w błąd, wyzyskania błędu już istniejącego w jej świadomości bądź też jej niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania. Jak to rozumieć?
Wprowadzeniem w błąd jest mylne przedstawienie okoliczności, które pokrzywdzony uznaje za istotne dla podjęcia decyzji o rozporządzeniu mieniem. Przykładowo, sprawca przekonuje daną osobę, że przekazane przez nią pieniądze zostaną zainwestowane w dochodowy projekt, w rzeczywistości przeznacza on je jednak na własne cele prywatne. Innym, jakże częstym przykładem jest wyłudzenie kredytu poprzez wprowadzenie banku (kredytodawcy) w błąd co do możliwości spłaty zobowiązań bądź wyłudzenie dotacji unijnych poprzez podanie fałszywych danych we wniosku. Istotne jest tu jednak znamię wprowadzenia w błąd. Jak wskazał ostatnimi czasy Sąd Apelacyjny w Pozwaniu (wyrok z dnia 26 maja 2022 r., II AKa 179/21):
Tak bowiem długo, jak osoba ubiegająca się o kredyt lub pożyczkę podaje zgodne z rzeczywistością dane umożliwiające ocenę jej sytuacji materialnej, szanująca się instytucja finansowa może dokonać analizy ryzyka kredytowego, ewentualnie zażądać zabezpieczeń np. osobistych lub rzeczowych czy zaproponować inne warunki kredytu lub pożyczki, a dopiero finalnie podjąć opartą na ekonomicznej analizie decyzję, czy kredytu udzielić, czy nie i udzielenie kredytu w takich warunkach nie może być traktowane jako wyłudzenie, zaś odmowa udzielenia kredytu z uwagi na krytyczną ocenę zdolności kredytowej nie oznacza, że miało miejsce jedynie usiłowanie wyłudzenia.
Wyzyskaniem błędu będzie natomiast sytuacja, kiedy sprawca nie wyprowadzona pokrzywdzonego z błędu. Nawiązując do wcześniejszego przykładu, pokrzywdzony sam zgłosił się do sprawcy, będąc zapewnionym o dochodowej inwestycji przez inną osobę, a sprawca – zdając sobie sprawę z błędnego przeświadczenia – nie wyprowadził pokrzywdzonego z błędu.
W kontekście trzeciego wariantu zachowania, czyli wyzyskania niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania, warto pamiętać, iż relewantną niezdolnością może być również stan odrzucenia wywołany alkoholem lub narkotykami.
Niekorzystne rozporządzenie mieniem
Wyłudzenie jest przestępstwem skutkowym. Oznacza to, iż samo wprowadzenie w błąd to mało, aby mówić o dokonanym przestępstwie z art. 286 k.k. Koniecznym elementem jest tu jeszcze wystąpienie skutku w postaci rozporządzenia mieniem pokrzywdzonego, które obiektywnie można uznać za niekorzystne. Odnotować niemniej trzeba, że próba wyłudzenia pieniędzy, która z przyczyn niezależnych od sprawcy zakończyła się fiaskiem (np. pokrzywdzony nie zdecydował się na inwestycję pomimo zachęty), podlegać będzie karze jako usiłowanie popełnienia przestępstwa. Zgodnie z ustawową regulacją, kara za usiłowanie wyłudzenia pieniędzy wymierzana jest w granicach przewidzianych za przestępstwo dokonane.
Co istotne, osobą rozporządzającą mieniem nie musi być sam pokrzywdzony. Tożsamość musi zachodzić po stronie osoby rozporządzającej mieniem oraz wprowadzanej w błąd (odpowiednio – której błąd tudzież niezdolność do należytego pojmowania przedsiębranego działania jest wyzyskiwana). Dla przykładu, o dokonanym oszustwie mówić należy wtedy, gdy osobą wprowadzaną w błąd jest pełnomocnik przedsiębiorcy, który następnie rozporządzi jego mieniem. Chodzi bowiem o to, aby pomiędzy zachowaniem sprawcy, a rozporządzeniem mieniem zachodził związek przyczynowo-skutkowy.
Na co również warto od razu zwrócić uwagę – niekorzystnego rozporządzenia mieniem nie można utożsamiać z rzeczywistą szkodą w majątkowy pokrzywdzonego. Istotne jest niekorzystne ulokowanie składników majątkowych, z którym wiąże się ryzyko braku zwrotu wierzytelności. W szczególności, karalnym wyłudzeniem będzie uzyskanie kredytu na podstawie sfałszowanych dokumentów – niezależnie od tego, że wszystkie raty zostały spłacone. Gdyby bank nie został wprowadzony w błąd, najpewniej nie zdecydowałby się udzielić kredytu. Rozporządzenie mieniem miało tym samym charakter niekorzystny.
Wyłudzenie pieniędzy k.k.
O czym była już mowa na wstępie, stany faktyczne rodzące odpowiedzialność karną z art. 286 k.k. mogą być rozmaite. Niektóre są bardziej wyrafinowane (np. tzw. wyłudzenie na policjanta), niektóre mniej. W kontekście tym odsyłam przykładowo do odrębnych wpisów: Fikcyjny leasing, czyli oszustwo oraz Odpowiedzialność karna pośredników finansowych za oszustwo.
W przypadku spraw bardziej skomplikowanych ustalenie, czy doszło do realizacji ustawowych znamion oszustwa, nastręczać może trudności. Błędy zdarzają się nawet organom ścigania. Nawet jeśli do sądu został już skierowany akt oskarżenia, warto skonsultować się z adwokatem.
Pomoc prawna adwokata
Ze sprawami o wyłudzenie pieniędzy i przestępstwo z art. 286 k.k. bardzo często spotykam się w praktyce – zapraszam do zaznajomienia się z ofertą: Oszustwo.
Jeżeli potrzebowaliby Państwo pomocy prawnej w opisanym zakresie, zapraszam na spotkanie w Kancelarii Adwokackiej w Krakowie. Obszar mojej działalności obejmuje nie tylko Kraków, lecz również Katowice, Częstochowę, Kielce, Tarnów czy Rzeszów. W razie potrzeby pomoc prawna może być przy tym świadczona na terenie całego kraju, a spotkanie może odbyć się w trybie zdalnym przy zachowaniu odpowiednich środków bezpieczeństwa.